479
«Буряад үнэн» соо шогууша зон хүдэлдэг, шогтой ушарнууд хэдышье болодог һэн
«Аполлон Шадаевай аялгань онсохон»
1934 ондо Дээдэ-Үдэдэ Монгольская үйлсээр (мүнөөнэй Балтахиновай) ута набтагар модон гэртэ радиокомитет байрладаг һэн. Уран зохёолшо Ц.Г.Галсанов директорээрнь томилогдоһон байгаа. Ород, буряад хэлэн дээрэ һүүлэй үеын һонинууд дамжуулагдадаг, республикын сонинуудай хуряангы шэнжэлэл үгтэдэг бэлэй. Искусствын техникумэй басагадай хоор үдэр бүри дуу дуулаха.
Удаадахи жэлнүүдтэ, илангаяа 1937 ондо дамжуулганууд бүри үргэдхэгдөө. Ноябриин 7-ной, Майн 1-эй һайндэрнүүд эфирээр дамжуулагдадаг болоо. Искусствын техникумдэ багшалдаг А.И.Шадаев литературна редактор, Николай Халбаев хүгжэмэй редактор, Мария Балсаева дуушан байха.
Цэдэн Галсанович дурсалганууд соогоо иигэжэ бэшэнэ:
«Аполлон Иннокентьевич тусгаар хүндэмүүшэ, хөөрүү, шогууша һэн. Танил талануудынь үдэшын зуладал эрьелдэдэг эрбээхэйнүүд шэнги сугларха.
Нэгэтэ ороходом, С.П.Балдаев А.И. Шадаев хоёр хэлэнэйнгээ хурсые туршалсажа һууба.
- Һэнгэлдэр хүн һэнгэргүй гэжэ шамһаа удхатай гү, Аполлон?
- Үбэй, биш олзон угтайби.
- Аа, олзо бэдэрһэн олзон хаяаш...
- Гутал угтай гуйбуур Сергей Петрович, - гэжэ эхилээд, Аполлониинь нүгөө тээһээнь орожо, Сергейгээ хадхана:
- Балдаевнай залуудаа сэбэр ябаһан. Хадамгүй шаастайнуудые, хадамтайшье абхайнуудые хажуугаараа алад табидаггүй һэн. Бүтүү фаэтон соогоо хэнээ һуулгаад харайлгагша бэлэйш? Нэгэ хажуу рессорынь яахадаа нахиишоод ябагша бэлэй? Дууншни бүтүү донгосожо байгша бэлэй гү?
Булгайр фаэтоной
Булангынь зохистой,
Булган Миндоорын
Булшангынь зохистой.
Үндэр фаэтоной
Үүдэниинь зохистой,
Үеын Миндоорын
Үбдэгынь зохистой –
гээд лэ, Аполлон Иннокентьевич халашоод, дуулан татажа байгаад, жэжэхэн шүдэнүүдээ жэгдэхэн гарган энеэжэ һууха.
– Миндоора гээшэмнай...
Эндэ Мария Николаевна һамганиинь аягүйрхөөд, үни хүрэшэһэн сайемнай һэлгэхэеэ саашаа орошохо”.
Һайханиие бэдэржэ, һалд һууба
Аполлон Иннокентьевич «Би таанадтаа нэгэ онтохо хэлээд үгэһүү» гэбэ:
«Нэгэ зүгөөргүй үзэсхэлэн һайхан эхэнэр байгаа гэхэ. Шарайнь хадаа үндэгэн мэтэ, уралынь хадаа нимгэн торгон, үһэниинь хадаа елэн хара, нидхэнь хадаа булган хара, нюдэниинь хадаа мойһон хара...
- Яаһан баран хара юм теэ, - гэжэ Сергей Петрович хабшуулаадхина.
- Шамда али шара юумэ хэрэгтэй гү? Маа, бари, - гээд Шадаев үргэлжэлүүлнэ:
...Үһэниинь хадаа хушан шара, нидхэнь хадаа үнэгэн шара, нюдэниинь хадаа нэрһэн хүхэ, шарайнь хадаа урхин шара шолмо болог лэ.
Тэрэ эхэнэр үлүү һайханһаа гадна, үшөө сэсэн тоотой һэн ха. Тэрэ нютагтань баянсар, ноёнсор, бараг сэнсэгэр, түнэн - манан үгэтэй, түргэн түнтэгэр нэгэ залуурга хүбүүн ажаһуудаг байба. Гансал шэг шарайгаар ехэ муухай һэн ха. «Һамгамни болыш», - гэбэ. Холшор эхэнэр хорхогод гээд хойшо-урагшагүй арсажархиба. Тиихэдэнь хороо бусалаад, шарайда һайханш һаа, шал шабаал тэнэг хуряаха тэрээндэ оложо үгэхэ гэжэ бодобо.
Нэгэтэ Зүлхэ ехэ мүрэн дээгүүр ябатарнь, yha руу хаража унаһан модон дээрэ нэгэ хүн һуугаад, тэрэнээ хюрөөдэжэ байба. Харан гэхэдэ, модониинь таһа хюрөөдэгдэн, модонтоёо, хюрөөтэеэ, бэетэеэ унашахадаа тулаад байба ха. Тэрэ хүниие харахадань, нюур шарайда угаа һайхан, эмдэг зэмдэггүй, бар хүшэтэй амитан байшаба.
«Эй, ши! Үхэхэшни гээшэл, наашаа гаража ерыш», - гэхэдэнь, хахархай удархай хубсаһа хунартай хүн арзайтараа энеэһээр гаража ерэбэ «Би шамайе үглөөдэртэшни баяжуулхаб. Һамга абаха һанаатай гүш?» гэхэдэнь, тэрэнь баярлаһандаа альгаа ташажа, астаганан дэбхэржэ оробо. «Зай, тиигэбэл, хоюулаа ябая», - гээд, тэрэ тэнэгээ гэртээ асаржа, гоё гэгшын хубсаһа үмэдхүүлээд харан гэхэдэнь, тэрэнь наһан соогоо нааршаажа баймаар һайхан хүн болошобо.
«Нэгэ зүгөөргүй үзэсхэлэн һайхан эхэнэртэй шамайе танилсуулхам. Ороһоор иигээд дохихош, иигээд мэндэ сайханаа мэдүүлхэш, иигээд үгэ хүүрээ хэлэхэш», - гэжэ байгаад зааба. Манай хүбүүн заалгаһан ёһоороо, тон сэсэн ухаатай янзатайгаар хөөрэлдэжэ оробо. Һүүлээрнь, мүнөөхи эхэнэр үни хүлеэлгээгүй, барюубшагүйгөөр эбдүүсэн, «Айл болоё», – гэбэ. Тиигээд лэ, түрэ наранай ёһо гурим үнгэргэбэ.
Хоюулаа үбгэ һамган хоёр нэгэтэ худалдаа наймаанай газар ошохо гэжэ гарабад. Ошожо ябатараа, олон һүрэг үхэр малай бэлшэжэ ябаһан зураг харажархёод, уйгаргүй баярлан, оодорон собхорон гүйжэ ошоод, гараараа арбагайдан, «Һаа... һэш...» гэжэ хашхаран байба. Тиихэдэнь һамганайнь ойндо һэгээ орожо захалба:
«Ээ, энэшни үхэр адуулаашан хаям даа... Муухай аад, сэсэн хүбүүндэ мэхэлүүлбэ хардуулба хаямбиб!» - гэжэ үһэеэ зулгаан, үбдэгөө нугалан, «салдаган бүхөөрөө саһан дээрэ һуушаба» гээ.
«Самолёт»
Аполлон Шадаевай найруулан зохёоһон энэ дуун «Шэнэ дуунууд» гэжэ гаршаглагдаһан, 1936 ондо Буряад-Монголой гүрэнэй хэблэлээр гаргагдаһан согсолбори соо толилогдоо һэн. Бүри тусгаар ехэ тараһан. Бүхы Буряад соо бага ехэгүй, ород буряадгүй дуулагдаһан «Самолёт» гэжэ дууниинь бүри эртэшэгүүр, 1934-35 онуудаар найруулагдаһан байгаа. Зүгөөр аялга хүгжэмыень арадай аялгануудһаа удхалан, өөрөө тааруулһаниинь мэдээжэ:
Шуур-шуур дуутай,
Шубуун шэнги далитай,
Дуутай, суутай
СССР-эй самолёт.
Түргэн бушуу ябадалтай,
Түмэн зондоо гайхалтай,
Дуутай, суутай
СССР-эй самолёт.
Сэнхир сэгээн агаарта
Сэбэр һайхаар элинхэй,
Дуутай, суутай
СССР-эй самолёт.
Тунгалаг сэгээн агаарта
Тобшо мэтэ шууянхай,
Дуутай, суутай
СССР-эй самолёт.
Анис гэхэ хоорондо
Алас саана ошонхой,
Дуутай, суутай
СССР-эй самолёт.
Хёрхо шангаар шэртэнхэй,
Хилэ граница хамгаалдаг,
Дуутай, суутай
СССР-эй самолёт.
Yшөө тиихэдэ «Майн нэгэн» болоод, бусадшье дуу, шүлэгүүдтэй юм һэн. Харин эдэниие А.Шадаев зохёогоо гэжэ үсөөхэн хүн мэдэдэг.
Уряалай билет оложорхёод...
Ц.Г. Галсановай хөөрөөнһөө: “1932 ондо би Буряадай гүрэнэй хэблэлдэ корректорээр хүдэлдэг байгааб. Хэблэлэй газар хадаа шэнэ баригдаһан гүрэнэй типографиин улаан хирпиис байшан соо, Ленинэй гол гудамжада байдаг һэн. Типографиин наборно цех худар ороходоо, барлалгын цех соогуур ябажа гараха ушартай байгаа. Тиин тэрэ зунай нэгэ үдэр хүнхинэн байһан барлалгын машинын хажуугаар гарахадаа, нэгэ бүдэхи саарһан дээрэ тэбхэрхэн “Уряалай билет” нягтаханаар барлагдан гаража байхыень обёорбоб. Гэдэргээ бусахадаа, үдын забһарлалгын үе һамбаашалжа, нэгэ билет ходоро татан хармаанлажархибаб.
Тэрэ биледни маргааша үдэшын долоондо Буряадай түрүүшын театрай баярай нээлгэн дээрэ намайе урижа байба: «Хүндэтэ нүхэр...» – гээд, олон сэг табиһан зайн байхада, “Галсанов Ц.Г.» гээд өөрөө улаан бэхээр бэшэжэрхибэб.
Манай типографиһаа холо бэшэ, Ленинэй гудамжын нүгөө талада һөөлжэн һууһан Ажалай Байшан гэдэг ордоной үүдэнэй сахюулшанһаа ай-айһаар, арай гээгдэн татажа оробо гээшэб. Һалганаһан гараа һарбайжа тамгагүй биледээ харуулхадам, сахюул эхэнэр һэхэжэ үзэншьегүйгөөр табижархиба. Бишье үргэн шулуун табсантай гэшхүүр өөдэ харайжал мэдэбэб. Заалайнь үүдэ мүргэхэ тооной тулаад, аһан шадалаараа арай онгойлгожо, орон гэхэдэм: хүн зон шэгэлдэшэнхэй, һууха һуури нэгэншьегүй, хүгжэм оркестр хүнхинэжэ, досоо доһолгон байба. Заал соо харанхы байхадань, зүүн гар талын хана шүргөөн ошожо, нилээд урагшаа гараһан бэеэрээ, хүл дээрээ зогсобоб. Гэрэл туяан соо умбаһан сценэ тээшэ хараһамни, Осоавиахимай ногоон хубсаһа үмдэһэн арбаад ялагар хүбүүд, басагад жэрылдэн байгаад, ээлжээгээр шүлэглэн юрөөл үгэ хэлэжэ байбад. Удаань гоё һайхан зүжэг харуулаа бэлэй. Оо даа, одоол гоё һэн даа!”.
Ангуушан боложо бираагүй
...Дээгүүр ангуушад нэрэтэй Хоца Намсараев, Цыренжаб Сампилов, бараг ангуушадта тоотой Иван Аржиков, Филипп Балдаев гэгшэд Аполлон Шадаевай агнуури тушаа аманда орохысо үгэ хүүр тараадаг, шог шарж зурадаг байгаал даа. Нэгэ хөөрэлдэхэдөө: «Аполломнай ара үбэргүй буу зэбсэгээ ашаад лэ, агнуурида хабар гараба гээшэ. Үдэ багта үлдэһэн Аполлон Үбэхэн дээрэ нэгэ айлайда орожо сайлаха гэбэ ха. Буугаа ханадань түшүүлээд, нуур дээрэ унагааһан нугаһаяа үүдэн багтань орхёод, столдонь һуужа байна. Пеэшэн дээрээ сай халаажа байһан гэрэй эзэн эхэнэр тэрэ табиһан нугаһан тээшэнь хирэ-хирэ болоод лэ хилам-хёлом харана гэнэ. Ушар юум гэхэдэ, манай Аполлон нуурай захада тамаран ябаһан «һонон боржон хоёрые” бүхэли үрдэһэ маряажа мүлхин ошоод, нэгыень унагаажархёо юм бэлэй. Теэд һүүлдэ харан гэхэдэнь, тэрэнь гэрэй нугаһан, тэрэ саанаа, сайлахаяа opohoн тэрэ айлайнь нугаһан байшоо!..
Нэгэтэ Аполлон арбан хоногто агнаад, нэгэш юумэ олзолоогүй, уруу дуруу бусажа ябатараа, халааһан соогоо арбан солхооб һабардаад, городой ногоон базаар ошобо гээ. Тэндэнь тушаан болоходоо, галуунай мяханай худалдагдажа байхада, хоёрые абаад, «Шуур-шуур дуутай, шубуун шэнги далитай...» гэжэ дуулаһаар гэртээ ороо гэлсэнэ.
Бараг ангуушан гэгдэдэг Баради Мунгонов баһа хөөрэгшэ: “Нэгэтэ[1]намар, эртын саһанаар, Аполлон Иннокентьевичтэй гүрөөһэндэ гараха гэлсэбэбди. Болзоото сагтаа гэртэнь ерэхэдэмни, Аполлон Иннокентьевич хубсаланхай хүлеэжэ һууба. Буу шуу гэжэ үгы, һомо номоншье бэлдэгдээгүй, миил хооһон бэеэрээ ябахаяа яараба.
- Буу һомонтнай алин гээшэб?
- Сэлэнгын баруун бэедэ, айлайда хадагалаад ерээ һэм.
Тэрэ айлда харанхы һүни хүрэжэ ерэбэбди. Тиигээд лэ Аполлон Иннокентьевич нэгэ ута тосхоной захын айлһаа эхилээд лэ уладай үүдэ үрхэ наяргажал ябаба:
- Эй, хэн бииб гэртээ?.. Буумни хаанаб?.. Буумни гэнэм!»
Үнэншэмөөр бэшэ мэдээ
...1939 оной январиин 31-нэй һүни, үүр сайжа байхын хирэндэ, үүдыемни нэрэ-нуугүй наяргаба.
- Билби даа, Дашинима, Баяртай мэдээсэл ерээ!
«Буряад-Монголой үнэн» газетые барлалгада бүридхэдэг метранпаж Дашинима Жамбалов гэдэг телетайпаар ерэһэн һонинуудые түрүүн уншадаг, түрүүн зарладаг байгаа.
- Баһа юун шог наадаяа оложо ерэбэбши? - үүдээ нээхэ зуураа, Дашинимаяа мүшхэнэб.
- Үгы, нээрээл даа. Этигээгүй haa, типографи ошоёл.
«Бурправдаархин» телетайпһаа сэхэ абаад, наборто үгөөл. Линотип дээрэ байхал, - гэжэ байгаад, тэрэм ирзайтараа энеэнэ, гарыем барина.
Тэрэнэй олон тоото шороб харатай шог аашануудые һайса дуулаһан, һайса эльгэ хатаһан байгааб: халаанаа дүүргээд унтажа хэбтэһэн наборщица басагадые хахад һүни һэреэгээд, «Директор дуудана, яаралтай шухала материал ерээд байна», - гэжэ байраһаань бодхоожо ерүүлжэрхидэг; нойртоо дарагдаад, энээгүүр-тэрээгүүр унташаһан корректорнүүдэй нюур гарыень дабирхай хара будагаар абаха танаггүй болотор затайлгажархёод, гэнтэ сошоожо бодхоодог... - гэхэ мэтэшэлэн, уршагта нааданиинь барагдахагүй. Эдэ бүхы дээрэһээнь хэдышье һэжэглээ haa, энеэжэ шогложош байһыень, этигүүлжэ үнэншүүлжэш ядахыень ойлгожо яданаб.
Орденуудта хүртэһэн ороноймнай олон уран зохёолшодой тоодо «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор гэһэн хүсэнэг доро Аполлон Иннокентьевич бидэ хоёрой обог нэрэнүүд дурсагдаһан байба. ...
- Зай, Цэдэн, «магтаалда маһайгаад, һайрхалда һагнайгаад» ябана гүш? - гээд лэ, Аполлон намаяа амаршалба.
Хүндын орден - Калининай гарһаа
...Сибириин экспрессээр хэршье хурдан гүйлгөө һаа, таба хоножо, Москва хүрөө бэлэйбди. Нүхэр А.А.Фадеев бидэниие халуунаар угтажа, кабинет соогоо уряад, орденуудые барюулгатай дашарамдуулһан баярай үдэрнүүдэй гуримтай танилсуулба. «Үглөөнэй 10 часта Улаан талмай дээрэ, Спасска башниин үүдэндэ барандаа суглархабди», - гэжэ хэлэжэ үгэбэ. Тэрэ үдэшэниинь Литераторнуудай клубта искусствын ажалтантай уулзалга болобо. Юрэдөө тэндэнь хэд үгыб даа! Нюдэнэй эреэлжэлшэхээр! Мандагар томо бэетэй, малаан үргэн магнайтай манай «хүдэлмэришэн-таряашанай граф» Алексей Толстой (Энэш Бүдүүн Лэгшээ гээд, Аполлон тэрэ доронь нэрыень буряадшалаадхина). Номгон Доной мэлзэн толгойтой Михаил Шолохов - (Торгон Михуула), Маршак, Луговской, Янка Купала, Самед Вургун, Аветик Исаакян, Корнейчук...
Тэрэ һүниндөө Аполлон бидэ хоёр унтаашьегүй шахуу, бөөһэтэйшэг нюдэтэйнүүд Улаан талмай дээрэ гарабабди. («Москва» гостиницада байрлаһан байгаабди).
1939 оной Сагаан һарын тэн - февралиин 13-най сэлмэг үглөө.
Ута гэгшын коридор соогуур ябаһанаа нэгэ ехэ заал соо оробобди. Хана зубшуулан табиһан хүлхэ стол дээгүүр лимонтой сай, алим жэмэс жэрынхэй, дуратай улад ошоод лэ, сай барина...
- Верховно Соведэй Президиум орденуудые барюулгада уран зохёолшодые урижа байна, - гэжэ ханхинаса соносхобо.
Минии хойношогуур hyyxa гэһэмни, Аполлон Иннокентьевич аpahaaм түлхи-түлхиһөөр, бүри хоёрдохи гү, гурбадахи зэргэдэ асаржархиба. Бухэсоюзна старостын моторһоо ороной дээдын шагнал хүртэхэ дээрээ һаргаһандаа би нюдэ халтиржа, һүрдэһэндөө мэдээ алдажа байба хаб. Юуб гэхэдэ, Михаил Ивановичай юун гэжэ юрөөһыень халта-мүлтэ дуулаад лэ, нэгэ мэдэхэдээ һууридаа ерэшэһэн байбаб. Һуумсаарни, Аполлон Иннокентьевич гарым баряад, ордениием зүүлгэжэ, шүрэбдэжэ үгэбэ. (А.А.Фадеевэй хэлэһэнэй ёhoop, бидэнэр үдэшэлэн костюмайнгаа энгэртэ шүбэгөөр нүхэ гаргаһан байгаабди, тэрэ үедэ орденууд шүрэбтэй юм һэн).
- Зай, Михаил Иванович юун гэбэб? - гээд асуухадань:
- Досоом харанхалаад, дуулангүй үлэшөөб, - гэжэ сэхэеэ табибаб.
- Ай, халаг, харин тиигээл хаш. Бишье хүсэд харангүй таһаршооб.
Нилээд һүүлшэг тээ «Ш» үзэгтэ хүрэбэ ха. Шадаев тоб-яб байса ошоодхибо.
Харин гостиницадаа ошоод байтараа, тэндэ сугларһан олон нүхэдэй дунда «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденой кавалер иигэжэ хэлээ һэн:
«Үргүүлбэшье, үглөөдэрэйнгөө үльгэр бү мартаарай, магтуулбашье, маргаашадэрэйнгөө зохёол бү мартаарай» - гэжэ арад зон захидаг. Энээни бү мартая”.
Аха үеын уран зохёолшо Ц.Г.Галсановай «Иигээд лэ дуумнай үргэлжэлөө юм…» гэһэн статья тобшохоноор хуряангылан найруулагдаба.
«Морин хуур» сэдхүүл 2006 он № 2
Алсагар Мархайн дүрөөр
...Анханайнгаа табисуураар Ц.Дон гээшэмнай шог зугаатай, хурдан хурса хэлэтэй, ябаһан лэ газартаа энеэдэ зугаа, наада гаргажа эхилдэг, хүхюун зантай хүн һэн гэхэ.
1929 онһоо эхилжэ, «Үнэн» сониной хуудаһануудта тэрэнэй үүсхэлээр Алсагар Мархай гэгдэһэн Будамшуу мэтэ дүрсэ бии болоһон. Тэрэ буланда бэшэгдэһэн тоо томшогүй олон егто зураглалнууд сoo Ц.Доной хурса бодолоор бусалһан, бурьялһан, бушхан билтарһан байдаг һэн туладаа удангүй олон түмэн уншагшадай дура һанаа татаһаниинь, буляаһаниинь гайхалгүй һааб даа.
Тиимэрхүү нэгэ ушар тухай элитэ поэт Цэдэн Галсанов дурдаһан байгша:
«Эгээ түрүүн таниха болоходом, оройдоол хорин зургаатай хүн байгаа гэжэ мүнөө мэдэнэб. «Буряад-Монголой үнэн» газетын харюусалгата редактор ябаа байна. ...
Эхин шатын һургуулида байхаһаа би «Буряад-Монголой үнэн» газетэдэ бэшэдэг һэм. Тэрэ мүрөөрөө редакцида ерэбэб. Тиихэдэ Алсагар Мархайе үүдэнэй шолоохойгооршье haa хараһайб гэжэ бодоһон байгааб. Үүдэн бүриин забһараар шагаанаб, хаалгаатай байгаа һаань, бишыха, һэмээхэн онгойлгод гээд шагаанаб. Тиигэжэ ябатарни, нэгэ үүдэнһээ абяан дуулдашаба:
- Орогты! Хэн бэ?
Заригад гээд, хайшаашье гүйхэеэ ойлгонгүй маргажа байтарни, үүдэн нээгдээд, хурса хүрин шарайтай, гaaha зууһан саб гэмэ хүн үзэгдэбэ.
- Хэндэ хэрэгтэйбши, хүбүүн?
- Алсагар Мархайе хараха гээ һэм, - гээд, үлэ дуулдама аалиханаар ама хахарбаб.
- Хаанахибши?
- Элхиинби.
- Аа, Алсагар Мархайн ниидэжэ дээгүүртнай гарахые хараа һэн гүш? - гээд бүтүүхэн энеэбэ.
- Үгы, һөөргөө хэдыдээ ниидэгшэ ааб гэжэ, үдэр бүхэндэ тэнгэри адуулаад ядаа һэмди, - гэхэдэм, бүри ташаганаса энеэбэ.
Ушарынь юуб гэхэдэ, нэгэтэ газетэдэ гараһан Алсагар Мархайн фельетон соо хэлэгдэхэдээ, дүнэн азаргын суухые бүмбэгэ болотор үлеэгээд, тэрээн соогоо һууһан Алсагар Мархай Элхи дээгүүр ниидэжэ, Хэжэнгэ оробо гэһэн байгаа. Элхиин һургуулида һуража байһан бидэнэр тэрэнииень уншаад, гэдэргээ ерэхыень хүлеэжэ, тэнгэри адуулагша һэмди.
Тиихэдэ би Ц. Дониие танихашьегүй, Алсагар Мархайн нэгэн эгээл эдэбхитэй нюурынь гэжэ мэдэхэшьегүй ябааб».
Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор М.М. ХАМГУШКЕЕВАГАЙ
“Зүүдэн гэхээр хуби заяан” гэһэн статьяһаа
