Хамтаржа хэһэн ажал урматай

10 жэлэй саана ТОС-ууд гэжэ хүдэлөөн эхилжэ, хүдөө нютагуудта ямар ехэ ажал хэгдээ, мүнөөшье хэгдэнэ гээшэб.

 ТОС-уудай дунда шанга мүрысөөн болоно. Тиин шүүhэн мүнгөөрөө али нэгэ ТОС нютагтаа хэрэгтэй ажал ябуулна. Өөhэдын хүсөөр бэрхэшээлнүүдээ шиидхэжэ, нютаг hууринаа гоё болгохо, хүгжөөхэ талаар аргагүй ехэ ажал эрхилнэ. Буряадай ТОС-ууд Росси гүрэн соогоо түрүүшүүлэй тоодо ябадаг юм. 2 мянга гаран ТОС мүнөө үедэ тоологдоно. Эдэбхи ехэтэй нютагай зоной хүсөөр хүдөө нютагууд хүгжэнэ гээд тэмдэглэлтэй.

Хурамхаанда

 Уласай бүхы аймагуудта арад зон хамтын хүсөөр нютагаа һайхан болгохо, хүгжөөхэ талаар ехэхэн ажал хэнэ. Холын Хурамхаанай аймаг ТОС-ой ажал улас дотороо түрүүшүүлэй зэргэдэ ябуулдаг байһаниинь һайшаалтай. Арзгуун, Бархан, Элһэн, Хурамхаан нютагуудаар ябажа харахада, арад зоной хамтаржа хэһэн ажал тобойсо харагдана һэн.

 Нютагаархидай өөhэдөө ажалаа эмхидхэжэ, байдалаа зохёожо байхада, ямар hайн бэ даа. ТОС гээшэ аргагүй ехэ хүсэн болонхой гэжэ гол түлэб ганса Арзгуунай hомоной ажаябуулгаар ойлгохоор. Мүнөө эндэ хүтэлбэрилхы 9 албан хүдэлнэ - арад зон нютагуудаа сэбэрлэнэ, бог шоройгоо гаргажа хаяна, бага-сага барилгануудые ябуулна, үйлсэ гудамжануудаа болбосон түхэлтэй болгоно.

Жэшээлхэдэ, нёдондо арад зон ТОС-ойнгоо hайгаар нютаг соогоо тусхай техникэ табиха гараж барижа дууhаа. Үргэнөөрөө 11 метр, утаашаа 18 метр шэнэ байра соо мүнөө түймэр саралгын машина, түргэн туhаламжын тэргэ, захиргаанай машина, hургуулиин үхибүүдые шэрэдэг автобус, мүн трактор гээд табигдана. Ажаhуугшад бүгэдөөрөө гаража, ажалаа ябуулаа, хэн мүнгөөр, эдеэ хоолоор, модо шулуугаар, ажалай гараар гээд хангаhан байна. Теэд урдань үшөөшье ехэ түсэбүүд табигданхай. Нютагай һомон дарга Тарас Евреев арад зоноо хамтын ажалда хабаадуулжа шадаа. Олон тоото хэмжээ ябуулганууд ТОС-уудай аргаар хэгдэнэ. Жэшээлхэдэ, хүүгэдэй наадаха талмайнууд баригдана, үйлсэ гудамжануудаа гэрэлтүүлхэ зайн гал татагдана. Хабар намартаа субботнигууд эмхидхэгдэнэ.

Ажаhуугшадай hанамжаар, hомоной шэнэ дарга Тарас Евреевэй ерэмсээр, нютаг соонь ажабайдал тад хубилаа. Арзгуун нютаг нэрэ солотой, ажалша бэрхэ зоноороо баян юм. Советскэ Союзай хоёр Геройдо, хоёр генералда хүшөөнүүд баригдаа. Мүнөө сагта тэрэ хүшөөнүүдые гэрэлтүүлгын ажал хэгдэжэ байна. Шэнэ клубай хажууда музей түхеэрэгдэжэ эхилээ. Тэндэнь буряад һэеы гэр табигдажа, буряадуудай жэнхэни байра байдал түхеэрэгдэхэ.

 Гол түлэб ТОС-уудайл hайгаар аймагай засагай, мүн ажаhуугшадай хоорондо харилсаа холбоон татагданхай. Арад зон үшөө олон юумэ хэхэ ёhотой, урдань түсэбүүд дүүрэн байна.

 Элһэн нютагта эдэбхитэдэй ажал мүн лэ тэмдэглэмээр. Өөрынгөө үүсхэлээр байдалаа hэлгэхэ дуратай ниитын хамhабаринууд хэгдэжэ байhан ажал хажууһаа хаража байнгүй, үүсхэл гаргажа, байдалаа hэлгэнэ.

 Буряад Уласта тон һүүлдэ байгуулагдаһан сомон гэхэдэ, Элhэн нютаг юм. 2006 ондо Барханай сомонhоо таhаржа амяарлаа. Мүнөө Хурамхаанай аймагай айлшадые эгээ түрүүн угтадаг болонхой. Зүблэлтэ засагай үедэ энэ нютаг үхибүү түрэлгөөр, нарайлалгаар СССР гүрэндэ хоёрдохи hуури эзэлжэ суурхаhан юм. Мүнөө 500 гаран зон ажаhуудаг нютагта хэдэн ТОС хүдэлнэ. Ажабайдалаа элhэнэйхид яhала шэмэглэнэ. Гол шухалань үхибүүдэй наадаха, сэнгэхэ талмайханууд хуушан, hандаржа үжэжэ байhан байшангуудай орондо гү, али хооhон хаясаанай газарта табигдана. Элhэн нютагта элhэтэй талмайхануудта үхибүүд ехэтэ хүхинэ. Тиихэдэнь аба эжынүүдынь ажалаа тогтоонгүй, мүнгэнэй тэдхэмжэ тараалгын элдэб янзын тэмсээнүүдтэ заатагүй хабаадажа, байдалаа саашань зохёолсоно. Эндэ hая «Арадай бюджет» гэhэн программада хабаадалсажа, “Тамир” гэhэн талмайдаа хорёо, хашаа бариха мүнгэтэй болоо. 43 мянган түхэригэй тэдхэмжэ шүүhэн байна.

 Зарим элhэнэйхид үни заяанда хото город нүүжэ ошоhон аад, мүнөө нютагаа бусаашьегүй hаа, харин үмхиржэ hалажа байhан аба эжын гэрнүүдээ, хото хашаагаа шэнэлхэ гэжэ оролдоно. Хэдэн гэр заhабарилагдаад, мүнөө нютагаархидай нюдэ хужарлуулжа байна. Иимэ ажал Буряад Уласай олон нютагуудаар ябуулагдана, харин Элhэн нютагай жэшээ онсо тэмдэглэмээр. Буряад нютагууд hандаран hалахагүй, үгы болохогүй гэжэ этигэмээр.

Захааминда

Заха холын Захааминай аймагай ТОС-ууд баһал эдэбхитэйгээр ажалаа ябуулна.

Улас дотор эгээл олон ТОС-уудые Захааминай аймаг байгуулаад хүдэлнэ. Мүнөө үедэ тэндэ 158 ТОС хүдөө нютагаа хүгжөөхэ талаар ажал ябуулна. 10 гаран жэл соо нютагай эгээл эдэбхитэй зон өөhэдын аргаар элдэб барилга хэнэ, ажабайдалаа hайжаруулха гэжэ оролдоно. Харгы болон хүүргэ бариха, тамирай байшангуудые, хүүгэдэй талмайнуудые байгуулха хэрэгээ үргэлжэлүүлнэ.

Михайловка нютагта «Чудомир» гэжэ нэрэтэй ТОС олондо жэшээ харуулна. Мүрысөөнүүдтэ хабаадажа, шүүhэн мүнгөөрөө нютагтаа элдэб барилга ябуулна, урагшаа дабшажа, ажабайдалаа hайн тээшэнь хубилгана. Енгорбойдо «Хонгоодор» гэжэ ТОС амжалтатай хүдэлнэ гээд тэмдэглэлтэй.

ТОС-уудай hайгаар арад зон тамираар бэеэ hоридог болоо. Энэ ябуулгада залуу зон олоор оролсоно. Зарим зон зорюута хүдөө нютагаа бусажа ерэнэ. Булта нэгэдэжэ, түрэл нютагайнгаа хүгжэлтын түлөө хүдэлнэ.

Баргажанай аймаг баһал ТОС-уудай ажалда оролсоһоор. Уро нютагта 8 ТОС байгуулагданхай.

Баргажанда

Баргажанай аймагай Уро нютагта ТОС-ой хүдэлөөн 2014 ондо эхилhэн юм. Тон түрүүн хүүгэдэй наадаха талмайнууд баригдажа эхилээ. Һүүлээрнь нютагаа сэбэрлэлгын, шэмэглэлгын ажалнууд хэгдээ. Мүнөө социальна байшангуудые заhабарилгада туhаламжа хэгдэнэ. ТОС-уудай гурбаниинь эгээн эдэбхитэй. Нэрлэбэл, «Хуторок», «Гагаринцы» болон «Душелан».

 «Гагаринцы» ТОСойхид хэhэн ажал тухай дансануудаа республикын конкурсдо эльгээжэ, мүнгэ шүүhэн байгаа. «Тэрэ мүнгэнhөө нютагайнгаа соёлой байшанда хүгжэмэй зэмсэгүүдые абажа бэлэглээ. Тэрэнэй хажуугаар Илалтын парк бүтээгээ. Мүнөө тэндэнь гоёхон модохонууд ургажа байна. Һургуулияа түгэсэхэ hурагшад майн 9-дэ модохонуудые таридаг hайхан заншал абанхай», - гээд, «Гагаринцы» ТОС-ой ударидагша Анна Прохорова хэлэнэ hэн.

 Багахан нютаг Душеланда 100 гаран хүн ажаhууна. Өөрын соёлой байшантай. Теэд тэрэнь ядуухан юм. Баhал ТОС байгуулжа, конкурсдо хабаадажа, 60 мянган түхэригэй туhаламжада хүртэhэн байна.

 Мүнөө тэрэ мүнгөөр хуушан сонхонуудынь hэлгэгдээ, клубаа тойруулаад, харшыень шэнэлээ. Августын 17-до нютагай hайндэр үнгэрхэ юм. Тэрэ саг болотор ажалнуудаа дүүргэхэ ёhотойбди гээд, «Душелан» ТОС-ой ударидагша Нина Ларионова хубаалдана бэлэй.

Уро нютагта «Хуторок» гэжэ ТОС хүүгэдэй наадаха талмай бүтээжэ, сад огород тарина, үйлсынгээ хүршэнэрые нэгэ газарта суглуулжа, hонинуудаараа хубаалдаха тусхай байра барижархёо. Тиигээд дүүрээ бэшэ, хажуудань фонтан бүтээгээ. Нэгэ hуужа байтараа, фонтан бария гэhэн мэдүүлгын ороходонь, булта дэмжэжэ, нютагайнгаа сомон даргын зүбшөөл эрихэдэнь, Анатолий Ёлшин хэгты, дэмжэхэб гэжэ хэлэhэн байна. Мүнөө ТОС-ой гэшүүд хэhэн ажалаараа омогорхоно. Тиигэжэ ТОС-уудай ябуулга аргагүй хэрэгтэй байна гээд, Буряад Уласай Засагай газар конкурсдо мүнгэ үшөө нэмэжэрхёо. Тиихэдэнь Баргажанай аймагай Уро нютагай арад зоной хамтын ажал иигээд дүүрээ бэшэ, үшөө хүүгэдэй футбол наадаха талмай зохёожо байна. Саашадаа соёлой байшандаа хэрэгтэй эд бараа абахабди гэжэ түсэбүүдээрээ хубаалдана hэн. Нютагай сомон дарга Анатолий Ёлшин арад зонтоёо хамтаржа, нэгэ амяар ажалаа ябуулжа байhаниинь hайшалтай бшуу даа. Бусад нютагуудта жэшээ боломоор лэ.

Баянгол нютаг хэр угһаа хойшо ажалша малша зоноороо суурхадаг. Үшөө совет үеын һая тогтожо байхада, Буряад орон соогоо эгээн түрүүшүүлэй тоодо «Арьбажал” гэһэн коммуна байгуулаад, хамтаран ажалаа эхилээ. Тэрэ сагта шэнгеэр мүнөө нютагаархид ТОСуудай аргаар нютагаа үргэхэ, һайхан болгохо гэжэ оролдоно. “Юбилейный” ТОС 2017 ондо бии болгогдожо, нютагайнгаа зондо туһатай ажал бүтээгээ. Зунай сагта сэнгэн амарха, концерт-наада табиха тайзан шэнэлээ, стадионой хажуудахи нобшо ноохой сэбэрлээ, парк руу орохо түмэр үүдэнүүдые бүтээгээ, модо таряа. Юрэдөө, зоной сүлөө сагтаа амарха байра байдал түхеэрээ. Хэхэ ажалнуудынь үшөө ехэ. Парк соо фонтан бариха, ябаган харгыда тротуар дэбдихэ, волейбол, баскетбол наададаг талмайнуудые хүреэлжэ, тусхай хушалта хэхэ түсэбүүд урдань байна.

Баянгол нютагта ехэ эдэбхитэйгээр, шуран бэрхээр “Уряал” ТОС ажалаа ябуулна. Баһал 2017 ондо байгуулагдаһан түүхэтэй. Нютагайнгаа түбтэ сүлөө газар оложо, халаахай болон үрмэдэһэнһээнь сэбэрлэжэ, хүүгэдэй наадаха талмай зохёохо гэжэ шиидээ. Һонирхолтойнь гэхэдэ, энэ ТОС-то наһанайнгаа амаралтада гараһан эдэбхитэй эхэнэрнүүд олон. Тэдэнэр сугларжа, түрэл һайхан Баянголоо сэсэг мэтэ һалбаруулха гэжэ шиидээд, ажалаа ябуулжа эхилээ. Аха зоноо залуушуул хаража, баһал талмайнуудые түхеэрэлгын ажалда хам оролсоо. Хүүгэдэй талмай, үйлсэ гэрэлтүүлгэ, Баянголой колхозой музей һэргээлгэ - тон түрүүшынь ажалнууд болоно.

 - Музей тухай хэлэхэ болоо һаа, тэндэмнай байшаниинь хуушаранхай, зайн галгүй, сонхынь шэлнүүд тэһэ сохюулагдаһан - юрэдөө, ядуухан байдалда ороод байгаа. Һүүлшынхиеэ энэ музейн хүтэлбэрилэгшөөр Нина Ламажаповна хүдэлөө. Теэд болиһонойнь удаа хаягдаа һааб даа. Карл Марксын нэрэмжэтэ Баянголой колхозой 90 жэлэй ойдо үрдихэ гэжэ ТОС-ой гэшүүдэй болон нютагаархидай оролдолгоор тэрэнээ дахинаа һэргээжэ, ерэһэн айлшадаа тэндээ угтаха аргатай болообди. Тэрэнэйнгээ һүүлээр ТОСуудай Бүхэроссиин урилдаанда хабаадаабди. Тиигэжэ соёлой түүхэтэ байшангууд гэһэн номинацида түрүү һуури эзэлжэ шадаабди. Манай ТОСто 500 мянган түхэриг шан үгтэһэн байгаа. Тэрэ мүнгэ абаһандаа урма зоригнай бүри ехэ болоод, буряад хүнэй урданай байдал түхеэрхэ гэжэ хэлсээд, найман ханатай буряад гэр барижархёобди. Мүнөө тэрэнээ бүрин бүтэн болгоогүй байнабди. Ажал ябуулагдана.

Нютагаймнай зон адуу малаар олон боложо байна, тиигээд хабар намартаа малай эмшэдэй тарилга хэхэдэнь, малай тусхай хүреэлэнгүй байгаа. Тэрэниие хамһажа баряабди. Юрэдөө, ажал хэгдэнэл даа. Түрэл һайхан нютагнай һалбаран хүгжэжэ, залуушуулнай нютагаа бусажа, үйлсэ гудамжануудта, һургуулида, хүүгэдэй сэсэрлигтэ багашуулай хүхюутэй энеэдэн дүүрэн наяраг лэ. Тэрэнэйл түлөө оролдонолди даа”, - гэжэ “Уряал” ТОС-ой ударидагша Лариса Васильевна Молонова хэлэнэ бэлэй.

PS: ТОС-ой хүдэлөөн улас доторнай ехэ эдэбхитэйгээр хүгжэжэ байна. Тиимэһээ энэ ажалаа һуладуулангүй - бүри эршэдүүлхэ уялга засаг баряашадай урда байна.