497
(Түгэсхэл. Эхиниинь урдахи дугаарта).
Революциин үедэ, 1918-1919 онуудта, Түрхэлдэ минии эсэгэ Цыренэй Цыремпил Ешын Даржаатай хамта баяшуулай хардалгаар моридоо комиссида тушааха болобо. Бүхы Түрхэл сооhоо эдэ хоёрой морид ороо. Бэшэ зон моридоо нюугаад, ойдо хадагалаад байгаа. Эдэ хоёр гэнэн сэхэ зон байжа, моридоо нюунгүй, комиссида оруулаа ха юм. Тиимэһээ моридоо тэргэтэйнь хажуудаа хүтэлжэ, Забууд абаашажа тушаагаа юм. Аргагүй ехэ алалсаан боложо байгаа гэжэ ерээд хэлээ. Һүхөөршье сабшажа алажа байхыень хараhан, үзэhэн байгаа. Тэрэ Хэжэнгэдэ Гашайн аюул гэжэ мүнөө газетэдэ бэшэнэ. Ехэ эрдэмтэй Дугаров Дондог түрүүтэй 16 хүниие худагта оруулжа, Хубисхалда эсэргүүсэһэнэйнь түлөө амидыгаар зобооhон байна. Тиимэ аюултай газарта моридоо тушаагаад, амиды бусажа ерэhэниинь гайхалтай. Ябадалаа дууhан зондо хөөрэдэг hэн.
Аба эжымни үгэнүүд ходо hанагдадаг. Эхэ эсэгынь бүхы наhаараа бүтээжэ байhан ажалые таhалдуулангүйгөөр, саашань үргэлжэлүүлхэ гээшые арад зон нангин хэрэг гэжэ тоолодог гээшэ. Тиимэhээ айл бүхэн энэ хэрэгтэ онсо дуратайгаар хүмүүжэдэг, «ажал хэбэл, ама тоhодохо» гэhэн оньhон үгын удхые хара багаhаа hайн мэдэхэ болодог гуримтай.
Хүндэ наhанай нүхэр тон хэрэгтэй. Хэдышье эгэшэ дүүтэй бай, хожомоо гансаараал шэнги байгдаха. Аха, эгэшэ дүүнэр олоншье байг, айл бэшэ хадаа үнөөхил гансаараа үлэгдэхэ. Бодожо үзэхэдэм, эжымни тон зүб хэлэhэн байна. Ямаршье hаа, наhанай нүхэртэл адли юумэ байхагүй болоно.
1991 ондо май hара соо автобиографияа бэшээб.
Манай баабай Цыремпилов Дугар Цыренович угаараа Ярууна аймагай Түрхэл тоонтотойшье hаа, уг изагуурынь Тулдуун нютагтай тон нягта холбоотой. Нютагтаа ехэ хүндэтэй хүн байһан гэжэ зон мэдэхэ. Тиихэдээ аяар холын дайнай һүүлээрхи шэрүүхэн жэлнүүд соо манай баабай Восточно фронтдо ошоо һэн. Шэтын саана хэды жэл соо барилгада ябаhан байна. Ойн баярай олон шагналнуудтай. Агуу Илалтын 40 жэлэй, СССР-эй Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй гэхэ мэтын медальнуудтай һэн.
Баабаймнай гансал Тулдуун нютагтаа мал ажалтай байгаа. Нэгэшье үдэр һургуулида ябаагүй. Тиибэшье түгэдөөр, монголоор ба ородоор уншажа, бэшэжэ шадаха байгаа. Тэрээнһээ гадна сүлөөтэй сагтаа ном буряадаар уншаха дуратай, «Буряад үнэн» газетые ото уншаха. Д. Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэжэ номые ехэ гоёор сээжээр хөөрэдэг һэн. Ажалдаа нарин нягта, тон харюусалгатай, суг хүдэлдэг зонтоёо эбтэй эетэй ябадаг байһан. Һүүлэй үедэ доярка ябаһан нүхэр басаганайм эжы хөөрөө һэн: «Шинии баабай зундаа гүүртэдэ байхадаа, үдэрынь дүүрэн хүдэлөөд, һүниндөө агнуурида ошоод, олоһон мяхаяа байһан һаалишадтаа нормоор хубаадаг байгаа. Тиигэжэ олон жэл соо гансахан эхэнэрнүүд хүүгэдтэеэ амидаржа байгаабди».
Баабайн шадамар бэрхые, үнэн сэхэ, архи тамхи хэрэглэхэгүйдэнь, совхозой ноёд сэгнэжэ, грамота хододоо барюулдаг байгаа. Яруунын ба Тулдуунай совхозой, райисполкомой, райкомой ба Буряад обкомой, Министрнүүдэй Зүблэлэй, Буряадай Верховно Соведэй Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнаһан байна. 1949 ондо партиин гэшүүн болоо һэн. Оролдолгыень мэдэжэ, нютагай зон эсэгэдэмни ходо хамһыш, заһыш гээд, аса тармуураа, һүхэ ба бусад гэрэйнгээ элдэб зөөри абаад ерэдэг һэн. Мүнөө һанахадамни, эсэгэмни хүн бүхэндэ хамһаха гэжэ оролдодог һэн. Тэрэ зуураа ехэ хүхюу зугаатай, шог үгэнүүдээр хүнүүдые хүхеэгээд табидаг һэн. Тулдуун совхозой бии болохо үеэр туһа хүргэхэ гэжэ ехэ оролдодог һэн: наһатай зониие суглуулаад, гарай ба мориной бригада эмхидхээд, үбһэндэ гарадаг байгаа. Бишье һургуулиин байхадаа, нэгэ үедэ морин тармуурта ябалсаа һэм. Гар хажуураар түрүүшынхиеэ сабшажа һураа бэзэб. Тиихэдээ баабаймни: «Мүнөө болотор һураагүй хадаа наһаараа һурахагүйш», - гээ бэлэй. Би мүнөө болотор тэрэ үгэнүүдыень һанажа, ажаллаһан газартаа оролдодог зантай болоо һэм. Энэ тэрэ хэрэгтэ нилээд ехэ хубитаяа оруулаа гэжэ баясан, омогорхон ябадагбди.
Баабай залууһаа агнуури хэхэ дуратай байгаа. Тиигээд энэ дураяа бүхы наһан соогоо абажа ябаа. Ажалай амаралта үбэлдөө абаха - агнууриин үе байхада, олоһон олзо гэжэ юу байхаб даа. Тиигээд һүүлэй һүүлдэ агнуурида ошохоёо болиходоо (мориндо һуужа шадахаяа болёо), загаһанай хойноһоо ябадаг болоо һэн. Хаанашье ябахадаа, шог зугаатай, һонин юумэ хѳѳрэхэ - зоной хүн байгаа. Энэ тэрэ юумэ хүнэй энеэдэтэр зугаалдаг һэн гэжэ тэрэ үеын хүнүүд мүнөө болотор хөөрэдэг.
Наһанайнгаа хани нүхэр Дыжит Санжиевна Цыденоватай 8 үри хүүгэдээ хүл дээрэнь табиһан юм. Үри хүүгэд томо боложо, элдэб хамтын ажалда хүдэлһэн байна: доктор, милици, буровой мастер, почтын, багшын ба банкын ажалда ябаа.
Манай эжы 1923 ондо түрэһэн. Тиихэ үедэ 7 класс дүүргэхэ гээшэмнай ехэ сэнтэй байгаа. Дайнай үедэ бухгалтер, кассираар хүдэлжэ, дайнай ара талын ветеран болоһон юм. 1977 ондо гэнтын үбшэндэ дайрагдажа, алтан дэлхэйһээ халин ошоһон юм даа. Үхибүүдээ бултыень гэр бүлэ болгожо, гартань ажабайдалай шанга жолоо барюулһан гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Иимэл даа манай баабай эжы хоёр, юрын буряад зон. Гэбэшье эрдэмтэдэй хэлэһээр, дэлхэйн түүхэ, арадай түүхэ гүнзэгыгѳѳр шудалха гэбэл, нэгэ хүнэй намтарһаа эхилхэ хэрэгтэй. Манай баабайн намтараар гүрэн түрын түүхэ, хубилалтануудые шэнжэлхээр. Ямаршье сагай ерээ һаа, ямаршье байдалай тогтоо һаа, манай эсэгэдэл һайн хүнүүд олон лэ байһай гэжэ хүсэхэ байнаб.
Дугар ЦЫРЕМПИЛОВ
