106 наһанай үндэртэ

Хэр угһаа хойшо буряад зон эхэ эсэгэеэ хүндэлжэ, альган дээрээ үргэжэ, гомдохоонгүй ябаха гэжэ оролдодог байгаа. Энхэргэн һайхан үгэнүүдээ эжы абадаа зорюулжа, дэлхэйн гурбан зөөлэниие хүртөөхэеэ шармайдаг заншалтай. Илангаяа эжын мэндэ байхада, үхибүүд хэды үндэр наhатай болобошье, үхибүүн мэтэ байдаг гээшэ. Эхэ тухай ямар олон шүлэгүүд, дуунууд бииб. Заримашуул залуу наһандаа эжыһээ хахасадаг. Энэнь ехэл голхоролтой...

Хатуу хара ажалда ябаhан эжынэрнай үхи хүүгэдээ үндылгэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ, наhанайнь дардам харгыда гаргадаг байгаа. Мүнөө саг тад хубилаа. Гэбэшье эжы хадаа тон сэнтэй, тон энхэрэлтэй, тон хүндэтэй хүн гээшэл даа. Эжын элүүр мэндэ байхада, бидэ булта баян бардам байнабди. Эжы ямаршье сагта үхи хүүгэдээ харалсажа, маани мэгзэмээ уншажа, ажана амгалан үхи хүүгэдни ажаhууг лэ даа гэжэ хүсэжэ байдаг ха юм. Эжын жаргал үхибүүдтээ гэжэ буряад угсаатанай хэлэдэгынь зүйтэй.

 Һаяхана 106 наhатай эжытэй танилсажа, үндэр наhанайнь үреэлдэ хүртэхэ аза талаантай байгдаа. Энэ хадаа Агын тойрогой АдуунШулуун гэжэ нютагта гахай жэлдэ түрэһэн Самбын Жүрмэдэй Бимба хүгшэн болоно.

Бимба абгай бүхы шахуу наһаараа Шэнэхээндэ ажаһуугаа. Багахан байхадань, гэртэхиниинь хилэ дабажа, Хитадай Үбэр Монголой Шэнэхээн нютагта түбхинэhэн байна. Һайн сагай болоходо, 2009 ондо Бимба абгай үхибүүдтэеэ Буряад орон руу бусажа, мүнөө аяар 106-дахи Сагаалганаа угтаад ябана. Иимэ үндэр наһа наһалжа ябаһан хүгшэнтэй уулзажа, намтараарнь һонирхообди. 106 наhан ехэ үндэр наhан. Тиимэhээ шэхэниинь хатуу, харин ухааниинь hонор. Олон үгэгүй, ехэл шангахан хүгшөөдэй гэжэ абаһаар лэ ойлгообди.

20-дохи зуун жэлэй эхиндэ гүрэн дотор байдал хубилжа, Агууехэ Хубисхалай эхилжэ байхада, Хитадтай, Монгол оронтой хилын хажуугаар ажаһуудаг буряад угсаатан мал адуугаа абаад, тиишээ гаража ошоһон байгаа. Тиихэ үедэ шэнэ байдалһаа гайхалдажа, шадалтайшье, дунда зэргыншье буряадууд зөөжэ ошоһон гээд, баримтата бэшэгүүд соо бэшээтэй.

Бимба хүгшөөдэйн арбан нэгэтэй байхадань, аба эжынь, дүү басаганиинь хилэ гаталжа, урагшаа гараһан байгаа.

«Шэнэ газарта ошоод байхадаа, нютагаа һанахаш, теэд аба эжытэеэ хамта хадаа тиимэшье ехээр ядараагүй һэмди. Баруун хошуун, зүүн хошуун монголнуудаар малаал хараад байгша һэмди. Шэнэхээнһээ ондоо тээгүүр ябаагүй - тэндээл байгаабди. Буряад хүбүүндэ хадамда гараад, айлһаа хүбүүн басаган хоёрые үргэжэ абааб, үнэр баян ажаһуугаабди», - гэжэ Самбын Жүрмэдэй Бимба хүгшөөдэй хөөрэнэ һэн.

Бүхы наһан соогоо мал ажалда эсэхэ сусахые мэдэнгүйгөөр ажаллаһан - эрэшүүлһээ нэгэшье дутахагүйгөөр моридые унадаг байhан. Үбһэеэ шэрэхэ, шэбхэеэ малтаха, малаа адуулха – унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүйгөөр бүхы үдэртөө хүдэлөөд, ажамидаралаа хангадаг байгаал даа. Гэртэхи ажал барагдаха бэшэ - буряад хубсаhаяа оёхо, буряад эдеэгээ шанаха даа, арhаяа элдэхэ. Юрэдөө, урданай хүгшэд бүхы ажал хэжэ шададаг байгаа.

Найр наадандаа буряадууд барандаа уулзажа, урданайнгаа дуу хангюурдадаг һэн. Дуунуудаа хуу мартааб гэжэ хэлээшье hаа, Бимба абгай «Хинган голой булжуухай» гэһэн урданай дуунай нэгэ бадаг дуулажа үгөө. 106 хүрөөгүйб, залуу байнаб - 90 гараад байна бэшэ гүб гэжэ хэлээд энеэнэ бэлэй. Үндэр наһатай болобошье, хүл хүнгэн, залуу наһаяа дурсан, аша гушанартаа буряадайнгаа ёһо заншал, түүхэ, байдал тухай хөөрэжэ үгэдэг һэн. Энэ хабарайл бага зэргэ шэхэ хатуу болошоо. Теэд яахабши, аяар 106 наһа наһалха гээшэмнай бэрхэтэй даа.

Соёл хүбүүниинь Буряад ороноо бусажа ерээд, эжыгээ 2009 ондо асарһан байгаа. Сэсэг басаганиинь Хитадтаа гэр бүлэ боложо, ан-бун ажаһууна. Хүбүүнтэниинь баһал аба эжынгээ хэһэн ажалые саашань үргэлжэлүүлжэ, мал ажалда хүдэлнэ. Хүбүүнэйдээ ошоходоо, тала дайдада гарахадаа, мал харахадаа, бэень һэргэшэдэг, нюдэндэнь гал аһадаг гээд, түрэлхидынь хөөрэнэ һэн.

Хубисхалай үеэр хилэ гаталжа, Хитад ороной талада хэдэн арбаад жэл соо ажамидараад, түрэл буряад хэлэеэ, ёһо заншалаа мартаагүй, багашуулдаа, аша гушанартаа дамжуулжа байһан ямар бэрхэ Шэнэхээнэй буряадууд гээшэб даа. Бимба хүгшөөдэй үдэр бүри эрхиеэ татан, маани мэгзэмээ уншажа, үри һадаһадайнгаа түлөө Бурхандаа зальбардаг байна һэн.