387
«Буряад үнэн» соо шогууша зон хүдэлдэг, шогтой ушарнууд хэдышье болодог һэн
Далахай руу аяншалга
Бүлэг уран зохёолшод Захааминай аймагай Далахай ошожо ябабабди. Машинын үгсүүр өөдэ годирхын урда тээхи нэгэ хотогор жалгада хүрөөд, амарха гэжэ шиидэбэбди. Харгын хойто талада, холохоно бэшэ нариихан түмэр сорго тодхоотой байба. Оньһынь дарахада, уһан гоожоно. Эрэшүүлэй иигэжэ уһа абахые хараад, дүтэлхэ гэһэмнай М.Р.Чойбонов таһа хорибо:
- Эхэнэрнүүд, бү дүтэлэгты. Саашаа байгты.
Сугтаа ябаһан хүүгэдэй зохёолшо Анна Виноградова аалиханаар хэлэбэ:
- Харыт, тойроод ямар олон ялагар, мүнгэлиг далитай эрбээхэйшүү юумэд ниидэжэ байна гээшэб. Эрбээхэтэй сасуулшагүй, жэжэнүүд... Эльфэнүүд гэел даа. Далинуудынь тэнсэлгүйгөөр ялалзана.
Нюдөө оонигошон харабашье, юушье обёороогүй би асуунаб:
- Олон гэхэдээ, хэды юм? Арба, зуу, мянга?
- Хэдэн зуугаад... Миралзанад. Матвей Рабданович мэдээд, бидэниие дүтэлүүлээгүй ха юм.
Аниин өөрынь зохёоһон онтохонууд соо эльфэ, ойн эзэд яһала дайралдадаг. Онсолиг нюдэтэй хадаа эдэ бүгэдые обёороод бэшэдэг ха гү гэжэ бодохо зуураа олонойнгоо хөөрсэгэнөөн соо ороод, мартантуу болоод саашалбабди.
Далахай хүрэбэбди. Үдэшэлэн соёлой байшан соо нютагтаа багшаар ажалладаг уран зохёолшо, сэдхүүлшэ Хандажаб Дармаевна Дампиловада Ород Уласай Уран зохёолшоной холбооной гэшүүнэй үнэмшэлгэ барюулагдаба. Хүдөөдэ хүргэжэ, үнэмшэлгынь эзэндэнь барюулха гээшэ холбооной түүхэдэ анха түрүүшынхеэ һэн ха.
Забһарай болоходонь, Хандажабай эжыдэ харгыда дайралдаһан жалга тухай хөөрэхэдэм, иигэжэ хэлэбэ:
- Тэрэш япон жалга гээшэ. Хөөрхы, плендэ ороһон хэдэн зуугаад японцууд. Олониинь байдалай хүндые даангүй хосорһон.
- Тиихэдээ һүнэһэдынь ниидэжэ байгаа юм аабы...
Эгээл гол ушаралнай урдамнай байгаа. Һүниин 12 саг. Бидэнэрые айлаар тараажа хонуулхаа байхадань, Матвей Рабданович бусаха замдаа гарая гэхэдээ яахабши. Яахаб теэд, ябаал гүбди. Жолоошон Эдуард Владимировичаа дэмжэхэ һанаатай поэтесса Валентина Дугарова холо бэшэ һуугаад, шүлэг уншана, дуу дуулана. Удаань Сергей Тумуров үгэ хаялсажа, һэргэгшээжэ һууба. Үглөөнэй 4 саг һэн ха. Машинамнай хэлтэгэд гээд, кювет руу орохоо һанаба. Зогсожо, Эдуард жолоошоноо унтуулбабди.
...Агаар гэжэ-э амилжал байһайб гэмэ. Бүүдэгэршэг болоһон одо мүшэд һулаханаар, эсэнги шэгтэйгээр эмнилдэнэ. Гэнтэ зүүн тээһээмнай агаарта тохорюунууд бии болоод, дабтагдашагүй хэлэн дээрээ бидэниие мэндэшэлээд, шиидэмгэйгээр урагшалба.
- Аянайнгаа замда аяшарангүй ябая, – гээд, уряалаа һэн ха.
Намнанай багшын адис
Алхана агууладаа мүргөөд, Үүдэн Сүмэдэнь, Сэндэма, Нара Хажад, Эхын Умай шүтөөнүүдтэнь һүгэдөөд байхадаа, Захаамин нютагаймнай ахатан, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ И.А.Батуев хүтэлжэ ябаһан бүлэг зондоо хэлэбэ:
- Алханынгаа алтан оройдонь үглөөдэр гарахабди. Аяншадай олонхинь тиишэ ошодоггүй. Харин тэндэмнай ород онтохонууд соохи “живая и мёртвая вода” бии, хандамаанар ниидэжэ буудаг гэдэг – хоморой газар.
Тиишэ зам хүтэлхэ хүнтэй золгожо, зол тудаа. Юрэнхыдөө, харгы, зүргэ гэжэ үгы шахуу, ехэнхидээ хабтагай шулуунһаа шулуунда һүрэн ябабабди.
Одоо хүрэбэбди. Шулуу ябталжа бодхооһон обоотой үндэрлиг орой. Һалхинда үлеэлгэ үлеэлгэһээр үсөөн мүшэртэй болошоһон абар табар модон. Амяараа ногоохон талмайхан зүлгэнүүд дээрэ таригдаһан мэтэ үзэсхэлэн сэсэгүүд гунхалзана. Хандамаанарай амардаг талбагууд ёһотой...
Сэнхирлэн зэрэлгээтэһэн оройһоо оршон дэлхэй альган дээрэ мэтэ. Алтан оройдоо шүтэлэй ёһололоо дүүргэһэнэй удаа сай шанажа ууха болобобди. Ямар бэ даа гансал өөрынгөө мэдэхэ шэнжээр Иван Арьяевич нэгэ жэгдэ шулуулиг газарта шэдитэ уһаяа олобо. Нариихан хаяатай нүхэн, шанагал арай багтана. Нэгэ метрэй гүнзэгыдэ уһаниинь тогтонхой. Амтатай сайгаа аягалха зуураа Иван ахатамнай хэлэнэ:
- Захааминай буряадууд хорёодгушаад онуудһаа Алхана ерэдэг байгаа. Ерэхынгээ урда таба-арбан жэл амалха...
- Амалха гэжэ юун юм?
- Алханадаа хүрэхэ байгааб гээд шэбшэжэл байха ёһотой. Замбаа, борсоёо, шара тоһоёо абаад ерэдэг байгаа. Һара һарлан балагаан соо байха. Һарата һүни шулуун хүмэгүүд дээрэ һуугаад, маанияа уншаха. Үльгэрэй орон шэнги байдаг юм һэн ха. Бишье багаһаа абаяа дахасалдаад ябадаг болооб. Тээ тэрэ баруун уулын шулуулиг хаяа бүри толи мэтэ мэлилзэн толоржо байдаг һэн. Юумэ дууладаг, харадаг хүнүүд бурханай номой уншагдахые, хонхо дамаариин абяаешье соносодог байһан. Мүнөөшье Намнанай багша хэн нэгэниие адислаа бэшэ юм гү...
Бидэ бэе бэеэ харанабди. Хэнииемнай адислажархёо хаб...
- Юрэ бусын юумэ хараа, мэдэрээ һаа, заатагүй хүндэ хэлэхэ гэжэ оролдоһоной хэрэггүй. Заяагаа буулгаа гээд, бэедээ шэнгээжэ абаха юм, - гээд, ахатамнай заабарилаа бэлэй.
Бадмажаб яагаад гэрлээ һэм?
“Буряад үнэн” сониниие хубилган шэнэдхэлгын үедэ, 1976 онһоо арбаад жэлэй туршада залуушуулнай гэрлэжэ, арба гаран шэнэ айлнууд мүндэлһэн юм.
Институдаа һая дүүргэһэн, ерэн сасуугаа шахуу харюусалгата секретаряар томилогдоһон Б.В.Гындынцыренов «Үнэнэй” олон сэбэр басагад соо верстальщик-оператораар хүдэлжэ эхилһэн Жаргалма басаганиие илгаруулан нюдэлөө һэн ха.
Бадмажаб Валерьевич абаһаар сэхэ бүхэеэ мэдүүлбэгүй. Шангахан дарга байһан тула ажалай журамай хазагайруулагдабал гү, али ямар нэгэн алдуугай гарабал, басагадые дуудажа асараад, урдаа жэрылгэн зогсоогоод, ажаглалта, һануулга хэдэг байба.
Нэгэ үедэ энэ дуудалгань бүри олон болобо. Аажам тэгшэ зантай Жаргалма Валерьевна анжараад лэ, ажалаа саашань хээд байба. Нэгэтэ табилга эрибэ ха:
- Мүнөөдэр намайе эртэхэн табиит. Эгэшэтэеэ түлеэгээ хахалжа, сажанаа табиха еһотойбди. Эгэшэдэм сүлөө заб мүнөөдэр лэ олдобо.
Бадмажаб лаблаба. Хаана байдагыень, хэр ехэ сажан табигдаха ёһотойб гэхэ мэтэ.
- Һанаагаа бү зобо. Би ошожо хамһалдуужаб, - гэбэ.
Хоёр басагадай һахы һалаг ажалаа хэжэ байхадань, Бадмажаб Валерьевич (угайдхадаа, нэгэ отчествотой) шуд байса ерээд, шууд туһалаад орхибо. Хоёр басагад бэе бэеэ гайхангяар хараад, залуу хүбүүндэ сай уулгаад табиба.
Тэрэ гэһээр хэды саг үнгэрөө юм һэм, нөөхил гурим алдагдаагүй зандаа. Үдэрынь кабинет соогоо дуудажа асараад, шангаран татаха, үдэшэлэниинь гү, али амаралтын үдэр хоёр басагадта байра байдалдань туһалха.
Одоошье Агымнай нарин шүүбэритэй Бадмажаб өөрынгөө хүниие олоһоноо лаб ойлгоходоо, Захааминайнгаа хатан дангинада һамгам болыш гэжэ уяралтай уринаар дурадхаһан ха. Жаргалмаашье аалин мээхэйгээр зүбшөөгөө.
Мүнөө энэ айлнай гурбан һайхан басагадтай. Ехэ басаган Ардана алтан медальтайгаар һургууляа дүүргээд, Эрхүүгэй мединститудта һурана. Дунда Арюна басаган 9-дэхи класс баһал ганса 5-нуудаар дүүргээд, улаан аттестат абаа. Валерия одхон басаган хоёр эгэшэтэеэл адли 5-най манлайһаа буунгүй, 3-дахи классаа түгэсэбэ.
“Үнэн” соо гэрлэлгэн иимэл үнэтэ жэшээтэ юм.
Таабаритайханаар хараа һаа...
Нэгэтэ профсоюзна суглаан болохоёо зон сугларжа байба. Ханын хажуугаар жэрылдээд эхэнэрнүүд, үүдэн тала тээшээ басагад һууна. Урда талын ханаар эрэшүүл. Б.Н.Жанчипов орожо ерээд, һуун сасуугаа үгүүлбэ:
- Шэнэ халаан ажалда ороолтай? Юрэдөө тээ тэрэ зэргэлээшэ хоёрые хэнииншье һыень танинагүйб. Юун зохидоор хюрылдан хараад һуунат даа...
Полоса уншажа һууһан редактор Ц.Б.Цырендоржиев шоглохо гэжэ шиидэбэ ха. Булад ахайн зааһан тээшэ хараад, баруун гарайнгаа хурга ёдойлгоод, ухаа заажа байһандли номнон хэлэбэ:
- Басагад, Булад Намдаковичой юун гэхэеэ һанаһыень ойлгоо гүт? Эрэгтэйшүүл, бүһэтэйшүүл тээшэ таабаритайханаар хараа һаатнай, тэдэтнай таахые һэдэхэ бшуу даа. Таахаяа хүсээд лэ, таниишье, өөрыгөөшье тамалха. Болгоомжотойгоор лэ хараха юм.
Басагад хоорондоо шэбэнэлдэн энеэлдэнэ.
- Юрэдөө, повесткэдэ ороогүй асуудал орхиё даа, - гээд, редактор зүбшэхэ ёһотой асуудалдаа ороо һэн хабди.
