548
1975 ондо Улаан-Yдын хүгжэмэй училищиин оюутан боложо ороһонби. Тэрэ намартаа һэн гү, али хойто хабарынь гү, хотын сэсэрлигтэ (Горсадта) бүлэг оюутад ёохор нааданда ошобобди. Энээнһээ 7-8 жэл урда тээ оюутан ябаһан эгэшэ оло дахин иигэжэ хэлэдэг һэн: «Бүхы шахуу хүдөөгэй буряад оюутад амаралта бүхэндэ Горсадта сугларжа, ехэ гоёор сүлөө сагаа үнгэргэдэг юм». Харин минии һуража байха үеэр энэ хүхюутэй нааданай «агония» гээшэнь боложо байгаа хаш, үнишье болонгүй дүүрэшөө һэн даа.
«Yншэн сагаан ботогон»
Нэгэтэ тэндэ залуушуулай дунда буряад дуунай конкурс болобо гээшэ. Намда нэгэ танигдаагүй, саб гэмээр хубсалһан, залуу буряад эрэ хүн эдэ наадан, мүрысөөнүүдые үнгэргэжэ байгаа һэн. Мүнөө һанахадамни, Владимир Гунзынов байһан байгаа ха гү?
Зай, тиигээд тэрэ дуунай мүрысөөндэ манай училищиин оюутан Коля Бадмаев түрүү һуури эзэлһэн юм. Теэд эзэлэнгүй яахаб – энэ хүмнай бэшэ юрын буряад залуушуулда оробол, дуушанай мэргэжэл шэлэнхэй оюутан ябаал даа. Би тиихэдэ Колиин дуулажа байхые түрүүшынхиеэ шагнаһан байжа, ехэтэ һайхашааһан хүм. Хэжэнгын Загаһата нютаг тоонтотой Колимнай һүүлдэнь Солбон Бадмаев гэжэ нилээд мэдээжэ дуушан республика соогоо ябаһан.
«Yншэн сагаан ботогониие» Коля тиихэдэ ямар гоёор дуулаа агша һэм. «Энэ дууе би түрүүшынхиеэ дуулаһан байба гээшэ гүб?» - гэжэ Колиһоо һурахадамни: «Хоморой дуун байһан юм гэжэ багшамни намда ойлгуулжа үгөө һэн. 1930-аад оной хамалган хёморооной үе сагһаа эхилжэ, дуулажа болохогүй гэжэ хорюултай байһанаа, һүүлдэнь һөөргөө зүбшөөгдэһэн бэшэ гү», - гээ юм һэн. Одоо гайхажа гэлыжэ абаа бэлэйб тиихэдэ.
Юун гэһэн саг, яатараа манай арадые баһажа доромжолһон засаг байһан гээшэб! Нэрэ солыемнай, эхэ хэлыемнай эльгэн сооһоомнай ходоро татажа абажа, газар дайдыемнай хүн зонтойнь сугтань хэнһээш һурангүйгөөр хэдэн тээшэнь таһалжа хаяжа, эрдэм номтой санаартан ламанар, урдаа хараха байха эрхим хүбүүдыемнай түрмын оёорто хаяжа хосороохонь багадаад, ошожо-ошожо, үшөө эгээ һайхан, сэдьхэл хүмэрюулмэ уянгата дуунуудаа дуулажа ябахыень хорижо байха гээшэмнай хайшаа юм? Иимэ юумэ гээшые бэшэ ондоо арад зон үзөө гээшэ гү?
Тэрэ үни сагта хорюултай байһан арадайнгаа дуунуудые мүнөөшье шагнажа байхада, хүнэй хуухын үһэнэй үрзышэхөөр бологдожо байдаг даа. Би табан тиимэ дуунууд тухай мэдэхэ болонхой хүм, өөрынхеэрээ тэдэниие «сүлэлгэдэ байһанаа бусажа ерэһэн дуунууд» гэжэ нэрлэдэг хүм. «Yншэн сагаан ботогон» юундэ «хамалганда» орооб гэхэдэ, «таанад, буряад зон, Монгол гүрэнэй бэшэ, Росси гүрэнэй арад зон гээшэт, тиимэһээ хилын саана үлэшөөд, үншэн ботогондол адли үншэн хэнзэ зон ябанабди гэлдэжэ, уһа нюдэн боложо, энэ дуу дуулалдажа байһанай хэрэггүй» гэжэ дээдын ехэ ноёд сайд шангаржа, таһа хорижорхиһон байна. Эндэ гайхалтайнь гэхэдэ, эдээхэн буряад арадай дуунууд тухай Москва мэдээ гэжэ һанаа гүт, үгы ааб даа, нэгэ билдагууша, үбэштэй буряад ноён лэ зар захяа үүсхэһэн байха.
«Yншэн сагаан ботогониие» суута Лхасаран Линховоин ходо дуулажа байгша һэн. Мүнөөшье хаа-яа радиогоор дамжуулагдажа байдаг, теэд минии һанаашаар, энэ дуун тэрэ хүнэй дуун бэшэл даа - һонигүйгөөр дуулагдадаг. Харин Чимита Шанюшкина яһала гоёор, өөрын онсо маягаар хангюурдажа байгша һэн. Мүнөө саг ондоо гээшэ ааб даа, техникэ аппаратура гээшэнь юушье гоё болгожорхихо, тиимэһээ БадмаХанда Аюшееваһаа эхилээд, нилээд олон буряад, монгол залуушуул энэ дуу яһала зохидоор дуулалдажа байдаг. Һайн лэ гээшэ. Тиибэ яабашье, Коля Бадмаевһаа һайнаар дуулаһан хүниие би дахинаа үзөөгүй хүм гэжэ сэхэ руунь хэлэжэрхиһүү.
…Yндэр Хангайн дабаанда
Yншэн сагаан ботогон,
Yншэн сагаан ботогон
Yлэн хооһоор мэлмэрүүлнэ…
«Наян-Наваа»
Энэ дуун арад зондоо үни холоһоо нааша мэдээжэ байһан гээшэ. Ехэнхидээ Хориин арбан нэгэн эсэгын зон дууладаг байгаа. Тэдэ зомнай энэ дуун Балжан хатанда хамаатай гэлсэдэг юм. Тиимэшье байгаа гэлэй. Харин ондоогоор бододог зоншье байха, тэдэнэй нэгэн би өөрөө байнаб. Теэд эндэ тоосоо хэһэнэй огто хэрэггүй. Бидэ мүнөө тад ондоо юумэн тухай хэлсэжэ байна гээшэбди.
Зүблэлтэ засагай үедэ манай яһатан суута «Наян-Наваагаа» баһал энэ тэрэ ехэ найр нааданай үедэ гү, али гоё һайн ордонгуудай тайзан дээрэһээ дуулахаяа айжа һүрдэжэ ябаһан лэ даа. Хаа-яахана өөһэд хоорондоо дуулалдадаг байгаа аабза.
Сагайнгаа ерэхэдэ, шанга аадарай һүүлээр шадал мэдүүлжэ, толотон гаража ерэшэдэг һолонго мэтэ арадай энэ һайхан дуун Шэнэхээн нютагта байһанаа, элинсэг хулинсагайнгаа нютагта һөөргөө бусажа ерэшэһэн Бадма-Ханда Аюшеевагай гургалдай һайхан хоолойгоор гал гуламтаа тойрон, гол нугаа сууряатуулан зэдэлшоо бэшэ һэн гү? Буряадмонгол зон энээнииень өөһэдөө һайн мэдэнэ. Сэнхир экранһаа эдирхэн зохид басаганай дуулажа байхыень түрүүшээр хаража абахадаа, уяржа, эльгэ зүрхөө нимгэржэ, нюдөө уһатуулжа һууһан лэ даа. Сагнай һайн тээшээ хубилха, үүдэн, богоһо тээшэ түрюулһэн гэрэй эзэн һөөргөө хоймортоо ошожо һууха юм гэжэ хэн мэдэбэ тиихэдэ, хэды олон буурал сагаан үһэтэ хүгшэд үбгэд мэдэншьегүйгөөр хада гэртээ харишаһан гээшэб…
…Наян-Наваа наваала-й
Наян-Наваа минии гү?
Заян Заяа заяала-й,
Заян-Залаа минии гү?!
«Yргэн Ононой эрье дээхэнүүр…»
Ямар гоёор энэ дууе Буда-Ханда Дашиева хангюурдадаг гээшэб! Өөрөө эмээлтэ морин дээрэ һуужархёод, хабтагай Ононой эрье дээгүүр хатаргажа ябаһандал… Дахинаа энэ дуушандал адли энэ дуу хэншье дуулажа шадаагүй ха. Гансал эндэ алдууниинь гэхэдэ, хаана, хэзээ, ямар ушараар энэ дуунай мүндэлһыень мэдээгүй дээрэһээ, хэзээ хойно дуулажа эхилһэн хадаа (хорюултай байгаа ха юм) энэ дуушамнай дан лэ һаа хүхюунээр, дорюунаар дуулаа ха гү?
Зүб лэ даа, энэшье дуун тиихэдэ «сүлэлгэндэ» гаража ошоһон аад, һүүлдэ һөөргөө Ага нютагаа бусажа ерэһэн.
Дамбинима Цырендашиев «Сэмүүн саг» гэжэ ном соогоо иигэжэ бэшэнэ: «Хойто-Ага нютагай Мүнхын Дулмажаб баян айлай бэри, һая хадамда гараһан басаган, нарайгаа тэбэреэд, сүлэлгэдэ мордоходоо, энэ дуу ханхинаса дуулаад ошоһон юм», - гэлсэдэг һэн гэжэ элитэ журналист Долгор Жугдурова «Буряад үнэн» сонин соо Дугар Цыдэновичэй хөөрөөнһөө бэшэһэн байгаа һэн».
Д. Цырендашиев, Д. Жугдурова хоёр «Yргэн Ононой эрье дээхэнүүр…» дууе сүлэлгын үеын сагуудта мүндэлһэн гунигай гашуудалай дуун гэжэ тоолонод.
Утахан Ононой эрье дээгүүр
Унагшаа табидаг һаа, гоёл һэн ха.
Ушарһан гансахан амарагтаяа
Уулзаадшье тарадаг һаа, гоёл һэн ха.
Бусад дуунууд
Хэды олон санаартан, ламанар сүлэлгэндэ ябажа ерэһэн, хэды олониинь түрмэ шорондо хосорһон гээшэб? Тиихэдэ зарим «жаргалтайнуудынь» бэеэ абархын тула нютагаа орхижо, хаана холын Түбэд, Энэдхэг тээшэ ошоһон гээшэб (Монгол руу тэрьедэжэ ошоошодынь үнишье болонгүй, тэндээ Чойбалсанда буудуулжа алуулна бэшэ һэн гү?). Миниишье эжын эсэгынь аха Самбуу габжа тэрэ 1930-аад оноор сагай муудажа эхилхэдэ: «Дахинаа бидэ уулзахагүйбди», - гэжэ баран түрэлхидтэйгөө уй гашуудалаар дүүрэһэн хахасалга хэжэ, танил нэгэ нүхэртэйгөө Түбэд руу ошохоор зорёо юм. Нэгэ хэды һарын үнгэрхэдэ: «Одоо мүнөөл урагшаа - Түбэд тээшэ харгылхамнай», - гэжэ Монголһоо нэгэ мэдээ дохёо гэртэхиндээ дуулгажа шадаа, тиигээд лэ дүүрээ.
Ганга мүрэнэй гургалдай
Газаагуур манай жэргэнэ.
Газар нютагай холохондо
Гажарнал даа зосоомни.
Хэн, ямар санаартан энэ дуу зохёогоо хаб? Яажа энэ дууниинь хаана байһан Ганга мүрэнэй эрье шадарһаа нютаг ороноо хүрэжэ шадаа гээшэб? Минии һанахада, урда сагуудта олон ламанар Түбэд ошожо, эрдэм номоо үргэлжэлүүлдэг байһан, тиихэдээ таба-арбан жэлээр, зариманиинь үшөөшье удааршадаг байһан гээшэ. Өөрын орон нютаг, эжы аба, яахыншье аргагүй һанагдаал юм бэзэ, тиихэ үедөөл нэгэ бэлигтэйниинь энээхэн дуу зохёожорхёод, Ганга мүрэнэй эрье шадар гуниглан дуулажа ябаһан гэе. Һүүлдэнь энэ дуун хаана яанагүй мэдээжэ болоо. Тиихэдэ одоо гэжэ совет засагнай энээхэн дуу хорёогүй юм һаа, үшөө ямар ондоо дуу хорихо байгааб? Хадын оройгоор харахадам, Харанхы манан соо наран байна. Хайратай гансаяа һанахадам, Харалсахын аргагүй холо байна.
Хэнэйш ойлгохоор, баран эдэ дуунууд гашуудал, гунигаар бүрхөөгдэнхэйнүүд. Хахасалгын дуунууд. Хахасалга гээшэ олон ондоо байдаг ха юм даа. Гэрһээ гаража ошоод, үнишье болонгүй һөөргөө бусажа ерэшэхэ гэжэ байха. Тиихэдэ эдир залуухан дурлалсажа ябаһан хүбүүн басаган хоёр нэгэхэн үдэшын болзор соо хахасахаяа ядалсажа, уй гашуудалда абтажа байхашье гэжэ байха. Харин дээрэ дурдагдаһан буряад дуунууд соо тад ондоо хахасалга тухай хэлэгдэнэ. Тиимэһээ ямаршье дуушан байг, дуулахаяа байһан дуунайнгаа удха шанарыень онсолон ойлгожо, юун, ямар хахасалга тухай эндэ хэлэгдэнэб гэжэ ухаан соохоноо һайса ухамайлжа абаһан лэ хойноо уянгатуулан дуулажа, шагнажа байгаашадайнгаа зүрхэ сэдьхэлыень хүмэрюулжэ шадаха хэрэгтэй гээшэ.
Нэгэтэ би «Байгал» театрайнгаа мэдээжэ дуушанай «Хадын оройгоор харахадам…» гэжэ дуу тайзан дээрэһээ дэбхэржэ, собхоржо байжа дуулажа байхыень харахадаа, «Барһанши даа, юуш дуулажа байһанаа мэдэхэгүй» гэжэ досоогоо шэбшэн, нюдөө аняад, шэхээ таглаад һууха дурам хүрэжэ байгаа һэн. Харин энэ үбэл нэгэтэ «Буряад-FM» радиогоо халта оройтожо шагнажа эхилхэдээ, энэ дуу нэгэ дууша бүлгэм хүбүүдэй (ансамблиин) дуулажа байхыень шагнажархихадаа, намайе ямараар уяраад, баясаад абаа гэжэ һананат?! Хэд-юуд хүбүүдэй дуулаһыень мүнөөшье болотор мэдэнэгүйб, зүгөөр ямар гоёор тэрэ аранжировко гээшыень хээ гээшэб, ямар гоёор, ёһотой удха шанараарнь дуулаа гээшэб! Һүүлдэжэ ерэхэдээ, тэндэхэнэнь маани мэгзэм оруулжархиһан байна һэн. Тэрэ холын хамалганда хайра гамгүйгөөр үлдүүлжэ хосорһон, шуһа, шүлһэн нэгэтэй, зүрхэ нэгэ сохисотой яһатан зонойнгоо мүнхэ дурасхаалда гэжэ ёһотой тэрэ реквием гээшыень болгожо байна һэн. Ямар дуу дуулажа байһанаа тэдэ залуу буряад хүбүүд һайн ойлгожо байгаал даа, мүнөөшье тэдээндэ үнэн зүрхэнһөө баяр хүргэхэ байнам (ямар бүлгэм бэ гэжэ зон мэдээл юм бэзэ, дуулгаха байха гэжэ найданам).
Иимэл даа, минии бэшэхэеэ һанаһан, зарим мэдээгүй байһан зонуудтаа ойлгуулжа үгэхэ гэһэн, өөртэмни үни холоһоо нааша мэдээжэ болошоһон (аяар табяад жэлэй саана аргагүй гоёор дууладаг байһан оюутан нүхэр Коля Бадмаевһаа мэдэжэ абаһанһаамни хойшо) «сүлэлгэдэ» байһан буряад арадай дуунууд тухай түүхэ.
Александр ЛЫГДЕНОВ
