753
Үнгэтэ сэнхир дэлхэй дээрэ үзэсхэлэн һайхан нютагууд олон даа. Хүн бүхэнэй эльгэ зүрхэнэйнь оёорто тэрэ нютагайнь илдам шарай хэзээдэшье дулааханаар һанагдадаг гээшэ.
Табатайдаа – тахяагай фермэ руу
Минии бага наһан түрэл тоонто Харганаа нютагһаамни баруулжаа, гурбан модоной зайда оршодог, элдэбын гоёхон, хоншуухан алим жэмэсүүдээр намиран задарһан, һужаагаа зайгаад, шолшогонон урдаһан үдхэн һөөгүүдтэй жалгатай Баруун Харганаа гэжэ уб улаахан улаалзай сэсэгүүдээр бүрхөөгдэһэн зуһалан дайдада үнгэрөө юм.
Табатай байхадамни, нютагайнгаа хүүдинсэ ба колхозой огород дээрэ хүдэлжэ байһан Тогтохо аба Дарима эжы хоёрыемни тахяашанай ажалда томилбо. Би ехэл дуратай тиишээ нүүһэнээ һананаб. Тэрэ үедэ юун ехэ эд бараан байхаб даа - тэргэ дээрэ хуу юумэмнай багтаад лэ, нүүгээ бэлэйбди. Тэргэ дээрээ аба ажы хоёройнгоо дунда һуужа, сээнтэрһээ саашаа ошожо үзөөгүй хүн гурбан модо дугшуулһанаашье ойлгонгүй хүрөөб.
Тэргэһээ бууһаар лэ харахадамни, хоёр гэрые холбожо бариһан томо гэр урдамни тобойжо байна. Тээ саанань тахяагай байра. Хуу модоор баряатай, хушалтатай данхагар байра. Yшөө хажуудань үргэн, салуу хашаагаар хүреэлээтэй зунай байра. Тахяануудайнь олон гээшэнь - саб сагааханууд, шад улаан залаатайнууд хорёо соогуураа иишэ тиишээ согсогонолдон гүйлдэжэ байжа, тэбшэнүүд сооһоо орооһоёо тоншон, шууялдан байгаа һэн. Түрүүшээр би эрэ тахяануудыень хараад, айгаа бэлэйб. Тиимэшье һаа дүтэ табихаар бэшэ байгаа һэн. Шэнэ байрадаа амгалан нойрсоод, үглөөгүүр бодоходомни, манайда айлшан ерэһэн байба. Аба эжы хоёрни хүхюутэй тэрэ айлшантаяа хөөрэлдэнэ. Айлшан хүмнай хэлэбэ: “Минии басаган Надятай танилсахат, хоюулаа ехэл тааража наадахат даа. Наадаха гэжэ үгэ дуулаһан би түргэн бодобоб. Арай заахан байгааб. Хайшан гээд Надятай танилсаһанаа һананагүйб. Нэгэл мэдэхэдээ, бэе бэедээ айлшалдаг, наададаг болошобобди. Надиин аба Дашанима баабай ехэл томоотой, номгон зантай, үхибүүдтэ дуратай хүн һэн гэжэ мүнөө һанаандамни ороно.
1955-1956 онуудта манай Кировэй нэрэмжэтэ колхоз ехэл баян ажаһуудалтай колхоз байгаа гээшэ ха. Баруун Харганаагай колхоздо олон тахяануудтай фермэ, зүгын байра, амтатайхан жэмэсүүдтэй сэсэрлиг, үшөө нэгэ модоной зайда нугаһадай, галуунуудай байра байгша hэн.
Дашанима баабайн зүгын байра
Энэ минии рассказай гол герой хадаа Дашанима баабай болоно.
Надя намда аба тухайгаа иимэ хөөрөө дэлгээбэ: «Будаев Дашанима Дугарович 1917 ондо түрэһэн юм. Тиигээшье haa, намтарайнь хуудаһанһаа һанаһан юумэеэ хөөрэжэ үгэбэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаhан. Орден медальнуудташье хүртэһэн юм. Миниил hанахада, Кировэй нэрэмжэтэ колхоздо бухгалтераар, тоо бүридхэгшөөр хүдэлдэг һэн. Ажалдаа намайгаа шарга дээрээ һуулгаад абаашагша байгаа. Би хажуудань һуугаад, хэрэггүй caaphaap наадажа hyyhaнaa һананаб. Һүүлдэнь абыемни зүгышэнэй ажалда Баруун Харганаагай колхозой правлени эльгээгээ юм».
Ямар гоё зулгы саг байгаа гээшэб! Минии аба эжы хоёр тахяашад. Гордей баабай колхозой галуу ба нугаһадые хараашан, харин Дашанима баабай - зүгышэн.
Дашанима баабаймнай зүгынүүдэй гэрхэнүүдые тойрон эрьехэдээ, толгой дээрээ сеткэтэй шляпа үмдэнхэй ябаха. Зүгын бал суглуулжа, шара үдхэн тоһоёо нэрэхэдээ, эрьюулжэ мушхагдадаг мандагар томо крантай боошхотой hэн. Надя бидэ хоёр зүгын тohoндо дуратай - тэрэнэй хажуугаар эрьелдэжэ наадахабди. Бидэ хоёр лэ эгээл түрүүн зүгын бал амталдаг байгаа хабди. Наадажа садаад лэ, һужаагаа ошожо шунгахабди. Һүүлдэнь, үдэшэлэн тээшэ манайдаа ерэжэ, минии эжыдэ туһалхабди. Эрэ тахяануудай хашхаржа байжа добтолоошье һаань, айнгүйгөөр үндэгэнүүдые түүдэг һэмди. Тиихэдэ, тэрэ сагта оньһожоруулгын техникэагрегат гэжэ үгы, хуу гараараа түүгшэ һэмди. Бидэ хоёрые эжы ехэл магтажа байгаад хүхеэхэ даа. Үдэшэлэн манайдаа амтатайхан үндэгэтэй хоол эдеэд лэ тарахабди.
Дашанима баабай, минии Тогтохо аба, Дарима эжымни бултанда жэшээ болохоор ехэл ажалша зон байгаал даа. Үнэн сэхэ, шударгы үсэд зантай, унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй хүдэлдэг байгаа гэжэ һанагдана.
Дашанима баабай зүгын байра дээрэ хүдэлхэһээ гадна, сэсэрлигээ харууһалдаг байгаа. Xара үглөөнһөө эхилээд, үдэшэ орой болотор сэсэрлигэй үбһыень түүхэ, xyyрай мүшэрнүүдыень галдаха, хорхой шумуулнуудһаа аршалха гэжэ байгаад, ажал дүүрэн даа.
Хабартаа сэсэрлиг соо хуу жэмэстэ модод сэсэглэжэ байха. Урин дулаан буужа, үхэр нюдэнэй, ранеткын, үлирэй, улаан зздэгэнын, мойһоной, шасарганын һөөгүүдһээ хамар сорьёмо хангалтама үнэр агаарта тунаха. Намартаа һургуулиин үхибүүдые багшанартайнь суглуулжа, алим жэмэсүүдэй ургаса хуряалгадаг байгаа.
Дашанима баабайе харахада, гартаа дэбтэр баринхай, хуу бэшэжэ, тооложо байха. Нюдэнэй шэл зүүнхэй, нягтахан ургасаяа хуряагты, мүшэрнүүдые бү таһалагты, гэшхэгты гэжэ хэлэжэ, шалгажа байдаг һэн. Ранеткын үндэр модондо абиржа түүхыень өөрынгөө дархалһан гэшхүүрнүүдые асаржа, модон бүхэндэ даамайханаар шагтагалжа табидаг һэн. Нэгэшье монсогор ургаса шорой дээрэ унагаангүй үхибүүд түүгшэ һэн. Дашанима баабай ранеткын жэмэстэй мэшээгүүдые, бэшэ ондоо жэмэстэй, зүгын тоһотой бидонүүдые тэргэ дээрээ ашаад, колхозой центр морёороо абаашажа, амбаарта тушаадаг байгаа.
Үбэлэй хүйтэнэй һүүлдэ зүгынүүд нойрһоо һэрихэ. Тала дайдамнай үшөө сэсэглээгүй, сабшаламнай ногоороогүй байха даа. Дашанима баабайн оролдолгоор зүгынүүдэй үбэлжэдэг гэр бүхэнэй хажууда жоолоб - дугы тодхоотой байха. Тэрэ дугы соонь саахар адхаатай - зүгынүүд ехэл дуратай амталагша һэн.
Ажал гээшэ амидын жаргал
Дашанима баабай бидэнэртэ, үхибүүдтэ, ойлгуулжа хөөрэгшэ һэн: «Зүгынүүдтэ бү добтологты. Зүгынүүдэй гэр бүлые хамгаалха ёһотойбди. Зүгы гээшэ айхабтар ажалша, шанга журамтай, байгаалида туһатай амитан юм. Тэдэнэй ашаар сабшаламнай иимэ олон сэсэгүүдтэй, үндэр ургасатай байдаг». Надя бидэ хоёрой бага наһанда Дашанима баабайн хэлэhэн һургаалнууд ажабайдалдамнай хүмүүжүүлгын талаар ехэ нүлөө үзүүлээ гэжэ би һанагшаб.
Тэрэ сагай эрхэ байдалаар ажал гээшэ амидын жаргал гэжэ түрэлхиднай бододог байгаа. Өөрынгөө тон дуратай ажал хэжэ ябанабди гэжэ сэдьхэлдээ һанан ябаал даа. Галуушан, нугаһашан, тахяашан, зүгышэн, алим жэмэсүүдэй сэсэрлигэй ажалшан г.м. мэргэжэлэй оньһо нюусые шудалжа хүдэлөө. Ажалай боожые шангаар баряад, түрэл орондоо туһатайбди, үхибүүдэйнгээ, аша зээнэрэйнгээ харгые нээжэ ябанабди гэжэ һанадаг байгаал даа.
Дашанима баабай ямаршье ажалда хүдэлхэдөө, бэрхэ һэн гэжэ Надя басаганиинь хөөрэнэ. Нютагаархидынь, ажалай ветеранууд, үндэр наһатай хүгшэн эжынэр - Валентина Цырендоржиевна Вера Цыретаровна хоёр хэдышье наһатай болоо һаа, тэрэ сагые дурсан байжа иигэжэ хэлэнэ: «Дашанима Дугарович Доодо Бүхэнэй һомоной даргаар, Кировэй нэрэмжэтэ колхозой бухгалтераар ехэ оролдосотой хүдэлөө юм. Олон үгэгүй, томоотой, даруу номгон зантай, хэлэһэн үгэдөө хүрэхэ хүн байгаа һэн даа». Ёһотойл коммунист дотортой партиин гэшүүн һэн.
«Хүнэй үндэһэн газар дээгүүр, модоной үндэһэн газар доогуур» гэдэгтэл, Дашанима баабайн үхибүүд - Алёша хүбүүн ба Клава бэринь, Надя басаган, Бата-Мүнхэ хүрьгэниинь, Людмила Түмэн хоёр бултадаа аяар 10 аша зээнэртэй ба 15 гушанартай болонхойнууд үнэр баян һуунал даа.
Дашанима баабайн Надя басагантай хани ёhоор гэр бүлөөрөө нүхэсэжэ, бэе бэедээ оролсожо, мэндэеэ хэлсэжэ байдагбди. Амтатайхан аша зээнэр, гушанар үбгэн абынгаа нангин нэрыень мүнхэлжэ, амгалан тайбан ажаһуунал даа.
Дашанима баабайдаа зорюулһан дээжэ шүлэг:
Зүгын байра
Алим жэмэстэ сэсэрлигэй һөөгүүд,
Үхэр нюдэн, зэдэгэнэ, мойһон,
Үлир, шасаргана гэхэ мэтын
Амтан хангалаар хангалтаһан жэмэсүүд.
Зүгын байра урдамнай тобойнод,
Зүүдхэл, хурса зүүнүүдээ үзүүрлэһэн
Амталуур балтай (мёдтой) зүгынүүд
Агаар зүһэн, сэсэгһээ сэсэгтэ ниидэнэд.
Жэргэмэлтэ, сэсэгтэ нугаяа эрьен,
Зүгынүүд ниидэнэ, байраяа тойрон,
Жэн-жэн саахартай бал амтатай,
Зүгышэн Дашанима баабай баяртай.
Зүрхэ сэдьхэлэймни арюун сэсэг,
Зүгын байра - зүүдэнэймни шэмэг...
Бурьялма ажабайдалһаа үндэһэтэй, партиин һургуулиин хүмүүжүүлгэтэй, арад зондоо хүндэтэй Дашанима баабай тухай зураглал нютагаархидтань, үри хүүгэдтэнь, аша зээнэртэнь ба гушанартань нангин дурасхаал болон үлэһэй даа.
Нина АРТУГАЕВА, Буряад Уласай арадай ирагуу найрагша
