​Наһаараа нүхэсэһэн газетэмни

Табяад оной үеэр үхибүүн ябахадаа, «Буряад үнэн» газетэтэеэ танилсаһан байнаб. Минии эсэгэ Дансаран Будаевич Будаев Иисэнгын совхозой «Алтан» гүүртын һаалиин фермын хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлдэг байгаа. Үзэг яһала мэдэдэг, тогтууригүйгөөр уншадаг болоходом, үдэшэлэн һаалишадаа суглуулаад, долооной керосинай лаампын гэрэл доро «Үнэн» газетэ «Яруунын үнэн» хоёрые намда уншуулдаг һэн. Тэрэмнай политинформаци гэжэ нэрэтэй байгаа. Тиигэжэ миниишье полит-һуралсал эхилээ һэн. А.Н.Косыгин, Н.В.Подгорный, Н.С.Хрущёв гэхэ мэтэ гүрэнэйнгөө ударидагшадай нэрэ, обогыень мэдэхэшьегүй haa, фамилииень һайн мэдэхэ болоо бэлэйб. Илангаяа «Халаахай» гэһэн гаршаг доро гарадаг шог ёгто, хурса үгэнүүдээр бэшэгдэһэн шүүмжэлхы статьянуудые уншажа үгэгшэ һэм. Харахашьегүй haa, шэхэ һонортой хүгшэн эжымнай һонирхон шагнажа hyyгшa һэн.

Тиигэжэ би эдир залуудаа энэ «Үнэн» газетэтэй танилсажа, үнэн нүхэрынь ябааб гэхэдэ, минии талаһаа алдуу болохогүй. Минии гэртэхин хонишодоор хүдэлжэ байхадаа, «Үнэн» газетэ бэшүүлдэг һэн. Иисэнгын совхозой партком yha зөөдэг машинаар гү, али нүүдэл наймаанай хүдэлмэрилэгшэдтэй долоон хоног бүхэндэ почтыень эльгээгшэ бэлэй. Надежда Юндунова малшадай, хонишодой бүлэнүүдтэ газетэ бэшүүлхэһээ гадна, тэрэнииень нягтаар гэртэнь хүргэхые оролдогшо һэн. Харюусалга ехэтэй энэ хүтэлбэрилэгшэ, тэрэнэй ажал тухайнь «Үнэн» газетын хуудаһанууд дээрэ нэгэтэ бэшэ статьянууд гараһан байха.

Түрүүшын алхамууд

1969 ондо сэрэгэй албанай һүүлээр Иисэнгэ нютагаа ерээд, совхозой комсоргоор хүдэлжэ байхадамни, «Үнэн» газетын корреспондент Соёлма Будаева (Сультимова) ерээ һэн. Багаһаа хойшо наадажа өөдөө болоһон хадаа, намайе һайн таниха һэн тула ажалаарни һонирхожо, парткомой секретарь Владимир Чимитович Будаевтай уулзаба. Тэрэнэй ажалдамни яһала үндэр сэгнэлтэ үгэхэдэнь, Соёлма Цырендоржиевна Сультимова «Үнэн» газетын гурбадахи нюурта «Найдамтай нүхэр» гэһэн нэрэтэй нам тухай зураглал бэшэжэ гаргаһан байна. Газетэ дээрэ магтуулһандаа «һогтоогүй», һархайгаагүйб, саашадаа үшөө харюусалгатайгаар хүдэлхэеэ оролдоо бэлэйб. Комсомолой ажалай хэды шатыень гаража, комсомолой райкомой нэгэдэхи секретаряар хүдэлөөб.

Эдэ уулзалганууд намда ехэ нүлөөлөө, саашадаа зохёохы ажалдамни ехэ дэмжэлтэ болоһон байна. Багаһаа шүлэг бэшэжэ туршадаг гэжэ мэдэһэн Соёлма иигэжэ хэлээ һэн: «Ши газетэдэ хэһэн ажалаа хэблүүлжэ байгыш. Уһан буряад хэлэтэй хадаа юундэ бэшэжэ шадахагүй һэмши». Тиигэжэ минии ухаанда шэнэ бодол оруулаа һэн.

Хабарай тарилгын үе байгаа. Полевой стан дээрэ үглөөгүүр бүхэндэ эртэшэг, зургаан сагта, бидэ бригадир Иван Ефимович Пермяковтой ерэжэ, халаануудай һэлгэтэр байгша һэмди.

Нэгэтэ үглөөгүүр энэ ажалаа ондоо нюдөөр хараһандал болоо һэм. Тиигээд эдэ зон тухайгаа бэшэхэ байна гэжэ бодоод, ажалдаа ерэжэ, сэбэр саарһан дээрэ хараһан, ажаглаһан юумэеэ шадал соогоо бэшээд, «Үнэн» газетэдээ эльгээбэб. Уданшьегүй «Уншагшын репортаж» гэжэ ниитэ гаршаг доро гараһан «Хабарай нэгэ үдэр» гэһэн репортажни горитойхон талмай эзэлһэн байба. Ехэ баярлаа бэлэйб. Үглөөдэрынь совхозой директор Дмитрий Рабданович Банзаргашеев ехэ магтажа, “Шулуун–Дугар, бэшэжэл бай, бэшэжэ харуулха ажалай геройнууд совхоздомнай олон”, - гэжэ хэлээ һэн. Мүн баһа совхозой парткомой секретарь Владимир Чимитович Будаевай: «Ханын газетэ гарга» гэхэдэнь, үдэр бүхэндэ «Дайшалхы хуудаһан», «Ажалай алдарай календарь», «Үдэр үдэрэй һонин» гэхэ мэтые бэшэжэ, зуража гаргадаг болоо бэлэйб. Тиигэжэ ханын газетын редакторһаа эхилээд, районойнгоо газетын ахамад редактор болотороо ургаһандаа омогорходогби.

Минии багшанар

«Үнэн» газетэтэеэ 1969 онһоо нягта холбоотой боложо, 52 жэл соо хэдэн зуугаад статьянууд бэшэгдээб, фото-зурагууд буулгагдааб! Мүнөөшье тэдэнээ хадагалаад ябагшаб. Ашанар, зээнэр соомни caapha гуурһанда дуратай зон ерээдүйн сагта олдожошье магадгүй гэжэ найдадагби. Улаан-Үдэ ерэхэдээ, редакцида ороходомни, элитэ бэшээшэд, зохёолшод - Цырендулма Дондогой, Далай Хубитуев, Степан Очиров, Булат Жанчипов, Цырен-Дондог Хамаев, редакторнууд Ревомир Гармаев, Цыдып Цырендоржиев гэгшэд дутуу дундыемни заадаг һэн. Дутуу дундаяа усадхажа, ажал ябуулха гээшэмнай мүн баһа һургуули болодог гэжэ һанагшаб.

«Хонхо» - үхибүүдтэ

«Үнэн» газетэмнай үхибүүдтэ ехэ хүндэтэй байгаа. Юундэб гэхэдэ, «Хонхо» гэжэ нэрэтэй үхибүүдэй зохёохы ажалтай танилсуулдаг хуудаһан Цырендулма Дондогойн үүсхэлээр һара бүхэндэ гарадаг һэн. Эндэ зохёолоо хэблүүлһэн үхибүүд далижадаг байһан. Олон үхибүүд ерээдүйнгөө ажалые, буряад хэлэнэй ба литературын талаар ажал шэлэхэ, багша, зохёолшо, поэт болохо харгыгаа эндэһээ эхилһэн байха. «Газетэеэ бэшүүлэгты» гэжэ эдэ үхибүүд уряалдаг, эхэ эсэгэдээ нэгэтэ бэшэ һануулдаг һэн.

Олон зоной аша туһаар

Манай Ярууна аймагта «Үнэн» газетэмнай хүндэтэй һэн тула эдэбхитэй бэшээшэд, багшанар, зохёолшод, поэдүүд олон байгаа. Сергей Бахлаев, Эрдэни Бальжинимаев, Цырен-Ханда Жамьянова, Полина Эрдынеева, Цыренжап Бадмаев, Цыдып Цырендоржиев, Дашинима Халхаров, Рэгзэн Эрдынеев, Санжи Банзаракцаев гэхэ мэтэ суутай зомнай нютагайнгаа ажалша, бэлиг талаантай зон тухай бэшэжэ, уншагшадые һонирхуулдаг байһан, мүнөөшье зариманиинь бэшэнэ. Мүн баһа атаархаһаншье зон бии һэн. Нэгэтэ «Үнэн» газетэдэ гансал Ярууна, Хэжэнгэ тухай статьянууд гарана гэһэн гомдолтой статья гараба. Би тэрээндэ харюу болгон, «Өөһэдөө бэшэхыетнай хэн баряа юм» гэһэн гаршагтай статья бэшэжэ гаргаһанаа мартадаггүйб...

«Гэрһээ сааша богоо бү гарга»

Ганса зоноо магтаһан материалнуудые гаргадаг бэшэ һэм. Харин шүүмжэлжэ бэшэhэн статьянуудтамни дээдын зургаанууд дурагүй бэлэй. «Гэрһээ сааша богоо бү гарга» гэһэн донгодолгонууд яашаха һэм даа. Үншэн хабһанай үбшэнтэй ноёдой дура гутааһан байнаб. «Будамшуугай» нэрээр олохон ёгтолһон, шүүмжэлгэ ехэтэй статьянууд хаа хаанаһаа бэшэгдэжэ, дутуу дундануудые усадхалгада «Буряад үнэмнай» ехэл горитойхон ажал ябуулдаг байгаа. Наһатайшуул хурса үгын долгин дээрэ гарадаг «Алсагар Мархай», «Далюу Рабдан», «Данхар Галдан», «Гургалдайн гурбан сэсэн», «Халаахай», «Сатирын булан», «Мархайн аша Тархай», «Толи мэргэн», «Будамшуу», «Сэсэн Сэнгэ» гэһэн гаршагтай шүүмжэлхы удхатай статьянуудые һонирхон уншадагаа мартаагүй ёһотой. «Өөдэнь татахын орондо», «Мэдэһэн номоо уншаад лэ», «Гушан солхообто гунан азарга», «Доройтоһон холбоон, дуугардаггүй телефон” гэхэ мэтэ гаршагуудтай статьянууд газар газарта хүтэлбэрилэгшэдэй дура гутаажа, гар гараа барилсажа мэндэшэлхээ болиһон ушарнууд тохёолдогшо бэлэй.

“Үнэнэймнай” ойн баярнууд

«Үнэн» газетынгээ байгуулагдаһаар 50 жэлэй ойн баярһаа эхилээд, бүхы хэмжээнүүдтэнь хабаадалсахадаа, олохон түүхэтэ хуудаһануудые ирахадам, һонирхон хадуугдажа, ой ухаандам шэнгэдэг юм.

Мартадаггүйб, тиихэдэ манай Буряад Уласай литература ба искусствын декадын Москва хотодо үнгэргэгдэхэдэнь, “Буряад үнэн” газетэмнай олон зуун тиражаар гараһан байна. Ураар барлагдаһан газетэ республика соо тараагүй, харин баярта үйлэ хэрэгтэ дашарамдуулһан тула декадада хабаадалсаһан зондо бэлэг болгон барюулагдаһан юм. Юундэб гэхэдэ, Буряадаймнай литература, соёл, искусствын һалбарал тухай бэшэгдэһэн байгаа. Буряадаймнай уран зураашад, соёлшод, элитэ дуушад, хатаршад, зүжэгшэд, зохёохы ажал тухайгаа, мүн амжалтанууд тухайгаа бэшэһэн байгаа. 

Эдуард БУДАЕВ, Ородой Холбооной Уласай, Буряад Уласай соёлой габьяата ажалтан