​Буряадай Санагын дасанай түүхэһээ

Уряа урда сагһаа сэлеэн талаараа нэмжыһэн Санага нютаг үзэсхэлэнтэ һайхан хангай дайдаараа, уран бэлигтэй ажалша бэрхэ арад зоноороо суурханхай.

Табан тахилгата уулануудаа түшэһэн энэ дэмбэрэлтэ нютагай Номтой голдо бодхоогдоһон Даша-Пүнсэглинг хиид – Санага-Булагай дасан Буряадай эгээл ехэ дасангуудай нэгэн гэжэ тоологдодог. 1764 ондо түрүүшын Улаан дасан (шэнэһэн модоор баригдаһан дасан улаанаар харагдадаг байгаа) баригдажа, бүхы хурал мүргэлнүүд үнгэргэгдэжэ эхилһэн түүхэтэй. Удаань ехэ Сагаан дасанай (шулуугаар баригдажа, сагаанаар шэрдэгдэһэн Согшон дуган) баригдахада, Шойрын дуган болоһон юм. Сагаан дасаниие тойроод, хамта дээрээ арбаад дугангууд байһан. Тэрэ тоодо – Номой дуган. Эндэ “Ганжуур”, “Данжуурһаа” эхилээд, будаадын шажанай анхан дэлгэрһэн орон нютагуудһаа залагдаһан түүхэтэ ном сударнууд хадагалагдажа байгаа. Эндэл Санагын дасанай эрдэмтэ ламанар Бурхан багшын һургаалнуудые, шажанай дээжэ болоһон нангин сударнуудые болон өөһэдынгөө зохёолнуудые: угай бэшэгүүдые, түүхэ домогуудые, һургаал заабаринуудые, эмнэхэ аргануудые, эм домой (ургамалай – тан, амтанай – тун) зүйлнүүд тухай бэшэжэ байһан. Тэдэ зохёолнуудыень уран нарин дархашуул модоор һиилэжэ, барнуудые бүтээдэг һэн. Эдэ барнуудаар ехэнхидээ моотоо саарһан дээрэ хэблэдэг байгаа. Онсо ехэ удхатай зохёолнуудые эрдэниин зүйлнүүдээр барладаг һэн.

Санагын дасан эмшэ домшо маарамба, лүйжэншэ, шойжоншо (бөө угтай шажанда ороһон ламанар), зурхайша, шойродо бэрхэ эрдэмтэ ламанараараа суурхадаг байһан. Үеэлэ аха дүү Нимбуу, Дымбүү һаарамбанар будаадын шажанай Һара, Наран гэжэ алдаршаһан (Нима – наран, Дабаа – һара) түүхэтэй. Дасандаа шойрын һургуули гараһан ламанар гэбшын, габжын дамжаа гарадаг, эрдэмээ дээшэлүүлхэ дуратайшуулынь Богдын хүреэндэ (мүнөөнэй Улаан-Баа-тарта), Баруун Жууда (Түбэдэй ниислэл Һаса хотодо) һуража, аграмба (сооромбо, дооромбо), һаарамба болотороо ургадаг байһан.

Хоршод гэгээн залархадаа, Санагын голой эзэн сабдагуудые номгоруулжа, шажанда оруулжа, уула обоонуудынь номой ёһоор тахиха сольчид зохёоһон юм. Гүшэг хамба Агван Доржиев залархадаа, Майдари бурханаа гороолходоо, Сагаан заанаар гороолхо гурим байгуулһан. Хуралай удаа үнгэрдэг Эрын гурбан нааданда Аха Түнхэнһөө, Алайр Боохонһоо (Алайрай дасанай шэрээтээр Санагын лама байһан), Зэдэ Сэлэнгэһээ, Хяагта Хёлгоһоо, Хүбсэгэл Булганһаа суута мэргэшүүл, бүхэшүүл ерэжэ, хүсэ шадалаа үзэлсэдэг, үзүүр баяшуул хурдан гүйгөөшэдые асаржа боосолдодог, хэдэн ехэ гильдиин наймаашад эд бараа ехээр асаржа, үргэн ехэ наймаа дэлгэдэг һэн. Санагын дасанай Самай нааданда Түнхэнэй, Тамчын Хамбын хүреэнэй, Сартуул-Булагай, Сээжэ-Бургалтайн, Хүбсэгэлэй Даян-Дээрэхиин, Булганай Ваангайн хүреэнэй ламанар ерэжэ хабаададаг байһан юм.

1934 ондо модон дугануудые, ламанарай гэрнүүдые задалжа, хамтын ажахынуудай конторо, сомон, һургуули, сельпо, почто, больница болон мэргэжэлтэдэй гэрнүүд болгоһон юм. Сагаан дасаниие үхэр буугаар буудахадань унаагүй. Ядахадаа динамит ехээр хэжэ тэһэлээ һэн.

1980-яад оной хуушаар нютагай эдэбхитэн Ринчин Дулмаевич Зундуев зон зургаанаа ударидажа, дуган барюулаад, сүлэлгэһөө амиды бусажа ерэһэн үбгэн ламанарые суглуулжа, хуралнуудые хуража эхилээ. 1991 ондо шэнэ дасан рамнайлжа, XII шэрээтээр һуугаа. Удаань Баир Цыденов – ДжампаМонлам шэрээтэ боложо, шажан дэлгэрүүлхэ, дасангаа хүгжөөхэ ехэ ажал ябуулаа. Арадай Хуралай һунгамал байхадаа, Баир Бимбаевич олоной түлөө оролдожо, арад зонойнгоо амгалан тайбан, энхэ мэндэ, эбтэй эетэйгээр ажаһуухын тула арга шадалаараа оролдоо. Мүнөө бултанда хүндэтэй Молон ламбагай Арьяа-Баалаяа залаха ажал үргэнөөр ябуулна.