Түргэн саг соо - түүхэтэ ном

Сагай ошохо тума Эсэгын дайнай сууряан холодожол, тэрэ муухай шуһата дайнда хабаадаһан баатар сэрэгшэд үсөөхэн үлэжэл байна. Буряадаймнай олон нютагуудта дайнай ветеранууд түрэлөө хубилгаһан.

Ургажа байһан залуу халаанда дайн тухай яагаад мартуулхагүйб? Хүгшэн аба эжынэрнай тэрэ муухай дайнай сагые яажа дабан гарааб? Илалта ямар олон зоной ами наһа абаашааб? Буряадаймнай хэды олон залуу хүбүүд эрэлхэг зоригтойгоор Эсэгэ ороноо фашистнуудһаа хамгаалааб даа!

Түүхэшэн, бүхы наһаараа түүхын багшаар Баргажанай аймагай Уро нютагай дунда һургуулида ажаллаһан Бато-Жаргал Бубеевич Дармаев наһанайнгаа амаралтада гараад, дайнай баатар сэрэгшэд тухай номуудые бэшэжэ эхилээ. «Героические сыновья Зуткулея” гэһэн номынь нэгэ жэлэй туршада бэлдэгдэжэ “нара хараа”. Мүнөө халдабарита үбшэнэй хүшэрхэн сагта номтой танилсалга үшөө үнгэрөөгүй байна. Номой автортайнь уулзаһан байнабди.

- Бато-Жаргал Бубеевич, дайнай баатар сэрэгшэд тухай хэдыдэхи номоо бэлдэжэ гаргаба гээшэбта?

- Эгээ түрүүн “Эшелон Победы” гэжэ Баянгол нютагайнгаа баатар сэрэгшэд тухай хоёр ном соо бэшэһэн байгааб. Тэрэнэй һүүлээр Хурамхаанай аймагай Аргада, Агын Буряадай тойрогой Алхана, Ага-Хангил, Табтаанай, Арахлей нютагуудһаа дайнда ошоһон сэрэгшэд тухай номуудые бэлдээб. Зүдхэли тухай долоодохи ном болоо. Мүнөө сагта ном бэшэхыень бэшээд, тэрэнээ хэблэжэ гаргахань хэсүүхэн, мүнгэ алтанай талаар гаргашань ехэ. Зүдхэлиин сэрэгшэд тухай номдо нютагай зон хам байса мүнгэ алта суглуулаа. 800 экземпляр хэблүүлээбди.

- Энэ ном гаргаха гэһэн үүсхэл Зүдхэли нютагай эдэбхитэдһээ гараа гү?

- Тиигээ. Зүдхэли нютагай урдаа хараха хүбүүдэй нэгэн, Баргажанай Баянгол нютагай хүрьгэн хүбүүн Базаржаб Хуригадаевич Галсановтай урид танил байһанаа уулзахадам, Зүдхэлиин баатар сэрэгшэд тухай ном бэлдэхэ байгаабди гэжэ мэдүүлгэ оруулаа. Теэд би нэгэ хэды ном бэлдэжэ гаргаһан хадаа, харгы зүргыень мэдэхэ байһандаа, мэдүүлгыень дэмжээб. Дайнай темэ намда ехэ һонирхолтой байдаг. Бүхы наһандаа түүхын багшаар ажаллааб, тиимэһээ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн минии багшын ажалда горитой һуури эзэлдэг байгаа. Амаралтада гараад, сүлөөтэй болоод, тэрэ түсэлөө бүри гүнзэгыгөөр шудалха аргатай боложо, тон түрүүн түрэл һайхан тоонто Баянгол нютагайнгаа баатар сэрэгшэд тухай ном бэшээ һэм. Нютаг нютагуудһаа ямар олон залуу, бэрхэ зон дайнда ошожо, олониинь бусаагүйб даа. Зүдхэли нютагай баатар сэрэгшэд тухай материал суглуулхада, баһал ехэ һонирхол татаа. Олон зон материалнуудаа эльгээгээ, архивууд соо бэдэрэлгын ажал ябуулагдаһан байна. Шэнэ нэрэнүүд, мэдээсэл ологдоо. Юрэдөө, ехэ эбтэйгээр ажаллажа, нэгэ жэлэй туршада энэ ном бүтэбэл даа.

- Энэ номтнай хэр бэлээр бэшэгдээб?

- Энэ ном бэлээр, түргөөр бэшэгдээ гэжэ һанаха байнаб. Юундэб гэхэдэ, Зүдхэли нютаг ехэ баян музейтэй. Тэрэ музей соонь нютагайнь баатар сэрэгшэд тухай элбэг материал суглуулагданхай. Олон материал музейн ажалтан Дарима Батомункуевна Жалсанова эльгээгээ. Мүн олон зон дайнда ошоһон түрэлхид тухайгаа эльгээгээ. Нютаг бүхэндэ баатар сэрэгшэд тухай үзэжэ, шэнжэлжэ, уншажа байхада, ехэ һонин мэдээсэл гаража ерэдэг. Жэшээлхэдэ, Зүдхэли нютагай хүбүүн, офицер ДэлэгДоржи Дабаев. Тэрэ хүмнай Улаан мүшэтэ аяар дүрбэн ордентой хүн байгаа. Советскэ Союзай армида тиимэ орден абаһан оройдоо 160 хүн тоологдодог. Тэдэнэй нэгэниинь Дэлэг-Доржо Дабаев болоно. Олонхи ушарта генералнууд шагнагдаһан байдаг. Гурбан ордентой зон бии, харин 4 дахин абаһан зон үсөөн. Буряадууд газар дэлхэй дээрэ үсөөн гээшэбди. Улаан мүшэнэй орден абаһан зоной список харахада, олонхинь ородууд юм. Буряад хүнэй абаһаниинь гайхамаар. Зүдхэли нютагай эгээн түрүүшын орден абаһан хүн гэхэдэ, Загда Занаев. Буркавдивизиондо 1929 ондо Улаан Тугай орден абаһан.

Үшөө нэгэ һонин гэхэдэ, уһан далайда дайнда ябаһан зониинь олон, офицернүүдшье байгаа. Уһан далайн сэрэгшэдтэ зорюулагдаһан нэгэ хэһэг бэшэгдэһэн. Энэ ном соо олон һонин-һонин сэрэгшэд, тэдэнэй хуби заяан тухай ороо. Зүдхэлиһөө дайнда ошоод, зургаан хүн плендэ орожо, табаниинь амиды мэндэ бусажа ерэһэн байна. Ямар шанга зон байгаа гээшэб даа. Тэрэ пленһээ гараад, хэды ехэ шалгалта, мүрдэлгэ гараһан байнаб даа. Тиигэбэшье баатар сэрэгшын түхэл маягаа алдаагүй бусажа ерээ ха юм.

- Энэ ном соо харахада, ганса Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай сэрэгшэд бэшэ, харин Корейн, Афганистанай дайнуудта хабаадаһан сэрэгшэд тухай бэшэгдээд байна.

- Тон зүб адаглаһан байнат. Корейн дайнда нэгэ нютагһаа нэгэ доро 11 хүн хабаадаһан байна. Энэнь баһал гайхамаар.

Афганистанай дайнда хабаадаһан, “Россиин Герой” гэһэн нэрэ зэргэдэ дэбжүүлэгдэһэн гвардиин полковник Владимир Владимирович Александров бии. Ород нэрэ обогтой байгаашье hаа, Зүдхэли нютагай буряад хүбүүн юм. Энэ ном соо өөр тухайнь оруулба гэжэ дуулаад, намда хонходоо, баяраа хүргөө. Айлшалан ерэхэдээ, ехэ һонин ушарнуудые хөөрэжэ үгөө. Владимир Александров Афганистанай, Чечняда болоһон дайнуудта баатаршалга гаргаһан хүн гээшэ. “Россиин Герой” гэһэн нэрэ зэргэ үгэхэ тухай Россиин Президент Владимир Путинда нэгэтэ бэшэ хандалганууд эльгээгдэһэн байгаа.

Зүдхэли нютагай баатар сэрэгшэд, ветеранууд тухай ном гаргаха үүсхэл табиһан, Ага тойрогтоо мэдээжэ Базаржаб Хуригадаевич Галсановтай хөөрэлдэхэдэмнай, иигэжэ хэлэһэн байна:

- 2020 ондо манай гүрэн дайнай үнгэрһөөр 75 жэлэй ойн баяр тэмдэглээ. Энэ ехэ ойн баярай урда минии сэдьхэлдэ Зүдхэли нютагайнгаа ветеранууд, баатар сэрэгшэд тухай ном бэшүүлээ һаа, гэһэн бодол түрэһэн байгаа. Бато-Жаргал Бубеевичтэй танил байхадаа, урид бэшэһэн номуудыень ехэ һонирхожо уншажа, энэ хүн шадахал байха гэжэ һанаад, ном бэшэхэ тухай хэлэхэдэм, хамһалсахаб гэжэ хэлээ. Нютагуудһаа олон залуушуул дайнда мордожо, ами наһантаяа хахасаһан, Эсэгэ оронойнгоо эрхэ сүлөө хамгаалхаяа СССР гүрэнэй зон булта бодоо гээшэ ааб даа. Зүдхэли нютаг илгаагүй. Манай нютагһаа дайнда 200 гаран хүн ошоһон гэжэ бэшээтэй байдаг. Тэдэнэй нэрэнүүд Илалтын хүшөөдэ алтан үзэгүүдээр һиилэгдэнхэй. 2005 ондо Агын Буряадай тойрогто нютаг бүхэнэй дайнай ветерануудай дурасхаалта ном гараһан. БатоЖаргал Бубеевичэй зүбшөөл абаһанай удаа 2019 оной майн 1-дэ вайбер соо нютагаархидайнгаа бүлгэм байгуулжа, хандалга хээб. Булта дэмжээ. Дайнда ябаһан эсэгэнэрэйнгээ түүхэ тухай бэшэжэ, мэдээсэл дамжуулжа эхилээ бэлэй. Энэ хэрэгтэ эдэбхи үүсхэл гаргаһан зонуудай нэгэн Бальжима Доржиевна Бортоева юм. Номой сангай ажалтан энэ хэрэгтэ эдэбхитэйгээр хабаадаа. Һургууляараа олон шэнжэлгэнүүдые хэһэн байгаа. Тэрэ шэнжэлгэнүүдынь ном соо ороо. Үшөө тиихэдэ Зүдхэли нютагай музейн ажалтан Дарима Батомункуевна Жалсанова хабаадаа. Музей соо байһан бэшэгүүдые эльгээгээ. Тиигэжэ бүхы зон оролсожо, Бато-Жаргал Бубеевичые дэмжэжэ, иимэ ехэ ном бүтээгээ гээшэ. Энэ номой бүтөөд байхада, арад зон авторта ехэ баярые хүргэнэ. Энэ ном баримтата, түүхэтэ хүшөө гэжэ хэлэмээр. Нютагаймнай түүхэ болобо гээшэ ааб даа. Зүдхэли нютагай зон ехэ баяртайнууд. Халдабарита үбшэнэй бага зэргэ һуладахада, Зүдхэли нютагта номтой танилсалга үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэхэ байхабди гэжэ найданам.

Үнэхөөрөөшье, шэнэ ном гартаа барижа харахада, ехэ һүрөөтэй, томо, хатуу гадартай. Зүдхэли нютагайхидай дэмжэлгээр түргэхэн саг соо түүхэтэ ном бүтэбэ гээшэ. Саашадаа энэ бүтээл зүдхэлиинхидэй хүн бүхэнэй гэртэ наринаар хадагалагдажа, дайнда ябаһан, Эсэгэ ороноо хамгаалһан элинсэг хулинсагуудайнь мүнхэ дурасхаал болохонь дамжаггүй.