«Алтан дуһал» - арадай баялиг

«Буряад хэлэ Буряад Уласта сахин хүгжөөхэ» гэһэн Буряад Уласай гүрэнэй программын шугамаар “Алтан дуһал: буряад хүүгэдэй аман зохёол” гэжэ нэрлэгдэһэн ном 2020 ондо «нара хараа» бэлэй. Буряадай, Монголой, Хитадай Шэнэхээн нютагуудай буряадуудһаа суглуулһан хүүгэдэй аман зохёол - үлгын дуунууд, эрхэлүүлһэн, зугаа, жороо, ооголһон үгэнүүд, тоолуурнууд, гааруулганууд, таабаринууд, онтохонууд, үльгэрнүүд шэнэ ном дотор жанрнуудаар хубаагдан, лабхан һуурияа эзэлээ. 500 хэһэгээр барлагдаһан ном Буряад Уласай Соёлой яаманай дэмжэлгээр хэблүүлэгдээ гээд тэмдэглэлтэй. Номой авторнууд - Цырендолгор Бадмацыренова, Буряад Уласай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай буряад хэлэнэй багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор, Баирма Цыденова - Арадай уран бэлигэй улас түрын түбэй редактор.

Түрэл арадаймнай аман зохёолой баялигта, тэрэ тоодо хүүгэдэй аман зохёолдо хэды ехэ үнэтэй сэнтэй «алтанай дуһалнууд» шэнгэнхэйб даа. Үхибүүн аман зохёолой ашаар тойроод байhан оршолондо бэлээр нэбтэрэн ородог, түрэл байгаалиингаа hайханиие дүүрэнээр мэдэрдэг.

Мүн баhа арадайнгаа заршам hургаал болон гоё hайхан тухай ойлгомжотойнь, ёhо заншалнуудтайнь танилсадаг.

Ондоогоор хэлэбэл, аман зохёол болбол hургалгын, хүгжөөлгын, хүмүүжүүлгын үүргэ дүүргэнэ.

Хүүгэдэй аман зохёолой жанрнуудай дунда энхэрэлгын поэзи (поэзия пестования) онсо hуури эзэлдэг. Энэ жанрта эгээл бага наhатай хүүгэдтэ зорюулагдаhан үлгын дуунууд (колыбельные песни), эрхэлүүлһэн үгэнүүд (пестушки), зугаа үгэнүүд (потешки), дуунууд болон онтохонууд ороно.

Эрхэлүүлһэн үгэнүүд ехэнхидээ нялха нарай үхибүүнэй шалаhан бэеыень эльбэн эрхэлүүлхэдэ хэлэгдэдэг. Зугаа үгэнүүд тусхай аянгатайгаар, гар хүлөө хүдэлгэжэ байгаад, үхибүүе хүхеэхын тула ехэнхидээ хэрэглэгдэдэг байна. Тиихэдээ гансашье энеэлгэхэ бэшэ, харин оршолон тухай эхин мэдэсэ үгэдэг гээшэ. Хүүгэдэй түрүүшын үгэнүүдые үгүүлэн хэлэжэ туршахадань, өөhэдтэнь аргагүй энеэдэтэй, зугаатай байдаг.

Зугаа үгэнүүд үхибүүдэй бэе тамир hориходо, бэеынь элүүр энхэ, уян нугархай ябахын тула хэрэглэгдэдэг.

Тиихэдэ зугаа үгэнүүд үхибүүдэй ухаан бодол, хэлэ хүгжөөнэ.

Тоолуурнууд (считалки) наадантай нягта холбоотой. Буряад эхэ хүн нарай хүүгэдээ эрхэлүүлхэдээ, хүлэйнь, гарайнь хургахануудта тусхай һорилгын упражнени хүүлэхынгээ хажуугаар, «барбаадай, батан туулай, тоохон тобшо, толи байса, бишыхан шэгшүүдэй» гэхэ гү, али «пад парнаахан, патан парнаахан, ойлог шойлог, одхон Нима, оодон Сэрэмпэл» гэжэ тоолуурнуудые хэрэглэдэг байhан.

Жороо үгэнүүд (скороговорки) үхибүүдые хүхеэхэhээ гадна, хэлэнэй артикуляци хүгжөөлгэдэ аргагүй хэрэгтэй зүйл болодог.

Гааруулганууд (дразнилки, насмешки), үгэнүүд (заклички, приговорки) үхибүүнэй хэлэлгэ, түргэн ухамайлалга, анхарал хүгжөөлгэдэ туhатай.

Хорин нэгэдэхи зуун жэлэй эхиндэ ажаһууһан буряадуудай үхибүүдэй түрэл хэлэн дээрээ ярилдаха, хөөрэлдэхэнь хомор болоод байна. Энэнь элдэб олон шалтагаантай. Энэ ушар тон голхоролтой. Түрэл хэлэеэ мартаха, орхихо гээшэ түрэһэн эхэеэ хаяһантай адли гэлсэдэг. Энэ ябадал үри бэеынгээ, хойто үеынгээ урда зэмэтэй болохын һуури мүн, элинсэг хулинсагайнгаа һургаал заабари орхижо, түрэл арадһаа таһархын замда гаралган болоно бшуу.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)