Баирма РАДНАЕВА: «Залуу халаанда найданаб!»

Буряадай Гүрэнэй телевиденидэ онсо һуури эзэлэгшэ, өөрын хараа бодолтой, Саяан хадын хормойдо үндыһэн хадаа уула шэнги үндэр тэгшэ сэдьхэлтэй Баирма Дондоковна Раднаева мүн. Багшын ажалда яһала һайн ажаллажа байһанаа, хуби заяанай ашаар юм гү, али шэнэ юумэ үзэхэ һаналһаа юм гү, Буряад телевиденитэй хуби заяагаа холбоо.

- Баирма Дондоковна, ямар сагта телевидениин «ододой» дунда орохо гэжэ шиидэһэн байнабта?

- Би телевиденидэ ажаллажа байхадаа, өөрыгөө «одон» гэжэ нэгэшье һанадаггүйб. Харин энэ ажалда ерэхын урда би багшаар ажаллажа байгааб. Буряад хэлэ, уран зохёолой хэшээлнүүдые заажа байгааб. Телевиденидэ “Уроки бурятского языка” гээд дамжуулга болодог байгаа. Найруулагшань Нина Санжиевна Цыбжитова бэлэй. Аймшагтай шанга мэргэжэлтэн, найруулагша һэн. Нина Санжиевна намайе энэ дамжуулгада өөрыгөө туршажа үзэл даа гэжэ дуудаа. Туршааб. “Яһала үнгэргөөш, саанаа юумэтэй ха юм ши, манда ерэ”, - гэжэ хэлээ. Би тиихэдэнь: “Хайшан гээд наашаа ерэжэ байха хүнбиб, багшын ажалтайб, педагогическа стаж һалашахал” - гэбэб. “Хэндээ хэрэгтэйб тэрэ педстаж, ерэ”, - гэжэ хэлээ бэлэй. 1990 ондо Буряадай телевидениин богоһо алхажа орооб. Багашуулда зорюулагдаһан дамжуулга үгы байгаа юм. Тиимэһээ “Бамбаахай” гэжэ дамжуулга эхилээб. Урид “Һолонго”, “Хонхо” гэжэ нэрлээбди. Харин нэрыень ондоо болгохо гэжэ Николай Чимитович Шабаевта ороходомни, «Бамбаахай» гэжэ нэрлэ гээ бэлэй. «Бамбаахай» гээшэтнай ямар удхатайб гэхэдэм: “Теэд хэн мэдэбэ, таараха шэнги байна”, - гээ. Тиигэжэ, яагаад онгосоёо нэрлэбэш, тэрээнһээш тамархань мэдэгдэхэ гэдэгтэл, телевидениин үргэн далайда тамаралгаяа эхилээбди. Найруулагшаар Татьяна Бальжинимаевна Хамаганова томилогдоод лэ, бидэнэй хараа бодол, урагшаа жүдхэхэ алхамууднай адли байжа, унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй “Бамбаахайяа” хэжэ эхилээбди. Тиихэ сагта Ород гүрэндэ багашуулда зорюулагдаһан дамжуулганууд ехэ үсөөн һэн. Түрүүшынхиеэ үхибүүдэй дамжуулгануудай фестивальда ошоод харан гэһээмнай, тиимэ сэдэбэй дамжуулгануудые ганса дунда наһанай хэмжүүр гаталһан эхэнэр, эрэшүүл хүтэлдэг байгаа. Багашуул хүтэлэгшэд оройдоо үгы. Ехэ гайхалдаа һэмди. Хэлэлтэйнь гэхэдэ, Буряадай телевиденидэ хэды олон үхибүүд дамжуулгын хүтэлэгшэд боложо, бэеэ туршаа гээшэб. Тиигэһээр, залуушуулай “Залуу наһан”, һүүлээрнь “Толи” дамжуулга эхилээбди. Залуу ябаһан “Толимнай” мүнөө дүй дүршэлтэй “Толи” болоод ябажа байна.

- “Уулзалгын баяр” гэһэн шэнэ проект зохёохо азатай байгаат. Хэды олон зониие золгуулаа, олоо гээшэбта?

- Мүнөө тэрэ үеын дамжуулгануудые бэлдэжэ бэшэһэнээ уншахадаа, сэдьхэлни хүдэлжэ уярдагби. Ямар ехэ жаргал гээшэб даа. Сагай бэрхэшээлһээ боложо, бэе бэеһээ хахасаһан зон хэды олон жэл болоод дахин уулзааб! 2006 ондо Монгол орондо Буряадай Түлөөлгэтэ газарай түрүүлэгшэ байһан Николай Иванович Атанов эндэ ерээд байхадаа: “Дүүрэн монголнууд буряад аха дүүгээ бэдэржэ, намда ерэнэ, теэд би яагаад бэдэрхэбиб. Таанар нэгэ тиимэ проект зохёохо байгаат”, - гэжэ хэлээ. Би тиихэдэ ахалагша редактораар ажаллажа байгааб. Телевидениин захирал байһан Александр Варфоломеев намайе дуудаад, тиимэ юумэ хэжэ үзэхэмнай гү гэхэдэнь, үзэел гэжэ дэмжээб. Ехэ һонин проект. Юугээрээ һонин бэ гэхэдэ, хүн зониие бэдэрэлгын дамжуулга үгы байгаа. Шэнэ юумэндэ дуратай хадаа хамсыгаа шамаад, уласхоорондын уулзалгын баяраа эхилээбди. Монголой телевиденитэй хэлсээ баталжа, Монголоор ябадаг болооб даа. Хэды олон буряад зон 20-дохи зуун жэлэй эхиндэ хилэ гаталжа, Монгол руу зөөгөө гээшэб! Тэдэнэр олон жэлэй үнгэрһэн хойно түрэл гаралаа бэдэржэ эхилээ. Эндэхи буряадууднай баһал илгаагүй. Энэ дамжуулгамнай грант шүүжэ, Япон, Хитад, Израиль, Монгол, Солонгос гүрэнүүдээр ябажа, дамжуулгадаа материал бэлдэжэ эхилээбди. Гэртээ ошодог шэнги болоод байгаабди. Газар дэлхэй үзэжэ ябахада, ехэ гоё һэн ёһотой жаргал. Ажалайнгаа хэды хүндэ байгаашье һаань, шэнэ юумэ үзэжэ, хари гүрэнүүдэй түүхэтэй, һонин зоноор танилсажа ябахада, ямар һонин гээшэб даа. Энэ хүнтэй яагаад хөөрэлдэхэбиб, яагаад буулгаа һаа дээрэб, яагаад зугаалуулхабиб гэжэ байгаад һанажа ябабашье, нюдөөрөө шэнэ юумэ шэртэн үзэхэдэш, һанаа сэдьхэлдэш тэрэш мэдэгдэнгүй шэнгэшэдэг юм. Бүхы юумэ нютаг оронойнгоо байра байдалтай зэргэсүүлэн харахаш. Япон теэбии таабайнууд манай Түнхэнэй теэбии таабай шэнги бэе бэеэ түлхижэ байгаад, ехэ хүхилдэн хөөрэлдэжэ байһыень хараад, гайхаа һэм. Хэлэхэ, хөөрэхэ гээ һаа, һонирхолтой юумэн дүүрэн. Заримдаа хараһан, үзэһэн тухайгаа ном бэшэжэ гаргаһайб гэжэ һанахаш. Теэд ямар тиимэ тэсэбэритэй, ухаатай зон ном бэшэжэ гаргадаг юм. Ном бэшэхэ гээшэш бэлэн хэрэг бэшэ байна. Һанахыень һанаад, тэрэнээ саарһан дээрэ гоё болгожо бэшэхэнь бэрхэтэй даа. Тиибэшье “Уулзалгын баяр” гэжэ ном заатагүй бэшэхэб. Олон уулзалганууд болоһон, бэе бэеэ олоһон аха дүүнэр, анда нүхэд, үхибүүд ба эжы абанар дуранай охиндо абтаад, байдалай шалтагаануудһаа боложо хахасаһаншье ушарнууд дүүрэн. Хари гүрэнүүдээр ажалайнгаа хэрэгээр ябагдаһан ушарнуудшье барагдашагүй олон.

- Һүүлшын хэдэн жэлэй туршада та ехэ нарин сэдэб абаад, тэрэнээ “Найрамдал” гэжэ дамжуулгада харуулнат. Буряадтамнай олон тоото үндэһэ яһатан эб хамта ажаһууна гээшэ. Тэдэнэй харилсаан, нүхэсэл, ёһо заншал, соёл урлал тухай ехэ дэлгэрэнгыгээр танилсуулнат. Энэмнай баһал шэнэ сэдэб гээшэ ааб даа.

- Совет үедэ интернационализм гэжэ ехэ дээгүүр байгаа. Совет гүрэнэй үндэһэ яһатан булта нэгэ арад, аха дүү гэжэ эндэ тэндэ лозунгнууд бэшээтэй байгша бэлэй. Теэд Совет гүрэнэй нэгэ доро арбан тээшээ таһархада, энэ асуудал хурсаар үзэгдэдэг болоо. Москва, Санкт-Петербург хотонуудаар монгол шарайтай, хадын шарайтай зоной ами аминдаа ябахань аймшагтай болоод байгаа гээшэ. 90-ээд онуудаар буряадууднай баһал хамараа үргэжэ, буряадуудһаа бэрхэ, шанга, ухаатай арад газар дэлхэй дээрэ үгы гэхэһээ наана хэлэдэг. Үгы гэбэл, хасагууд сээжэеэ тоншон, Росси дотор журам ганса бидэ һайжаруулха шадалтайбди гэжэ, Ород гүрэн ородуудай гэжэ байгаад, зарим славянгууд аашалалдажа эхилээд байгаа. Бусадаа баһажа эхилээ ха юм. “Найрамдал” гэжэ дамжуулгадаа Буряадта һуудаг арад бүхэнэй байдал, юрын зоной хуби заяа харуулха, элинсэг хулинсагууднай дайн дажарта яагаад эб хамта дайсадаа дарадаг байһан тухай зүб тээшэнь харуулха, ойлгуулха зорилготойгоор эхилээбди. Энэ асуудал 2010 он болотор хэншье уудалдаггүй байгаа. Зүгын уурхай шэнги һанадаг байгаа бшуу. 2014 ондо “Найрамдал” гэһэн проект бии болгообди. Яагаад эхилээбибди гэхэдэ, эвенк дамжуулгын хүтэлэгшэ Надежда Егоровна Шеметоватай хоюулан нэгэ кабинет соо һуухадаа, стол дээрэнь “Нацакцент” гэжэ сэтгүүл хаража уншаад, телевидениин проект зохёохо байгаа гэжэ бодообди. Зэбзэма Дашиевна Самбуева дамжуулгын найруулагшатай байһандаа баяртай байдагби. Нэгэ үеын, нэгэ хараа бодолтой, ухаатай хүн байһандань, эхилһэн проектнүүднай амжалтатайгаар дали ургажа, хүсэ шадал абадаг. Уран бэрхээр найруулдаг. Зурагыень, дуунуудыень тон бэрхээр тааруулаад, дамжуулга бүтээжэрхидэг. “Найрамдал” Россиин конкурсдо эльгээжэрхиһэмнай, түрүүшын һуури абаа һэн. Үндэһэ яһатанай хоорондохи журналистикын Гильдиин түрүүлэгшэ Маргарита Лянгетай танилсажа, ажалаа бүри үргэн болгообди. Улаан-Үдэдэ Гильдиин таһаг бии болгообди. Энэ сэдэбээр ажалаа ябуулнабди.

- Та телевиденидэ ажаллажа байгаа үедөө хариин олон гүрэнүүдээр ябаһан байнат. Ямар гүрэнэй байдал эндээ нэбтэрүүлээ һаа, дээрэ байха гэжэ һанаабта?

- Япон гүрэнэй байра байдал ехэл һайшаагдаа. Тиишээ ерэхэдэш, Баярма Раднаевае үни заяанай хүлеэжэ байһан шэнги дохижо, угтажа байха. Тэрэ олтирог дээрэ һууһан арад зон өөрын ашагта малтамалнууд үгы, нобшо ноохойгоо болбосоруулжа, далайһаа газар эзэлжэ байһан ямар бэрхэ арад гээшэб даа. Үндэр наһатай зоноо ямар дээрэ үргэжэ хүндэлнэ гээшэб. Теэбии таабайнууд ходол миһэржэ, залуушуулдаа үреэл хэлэжэ байна ха юм даа. Тэрэ һайн үгэнүүдынь замбуулин руу ходорон ошожо, һөөргөө һайнаар бусана ха юм. Япон гүрэндэ адли байгаа һаа, тон тааруу гэжэ һананаб. Харин Росси гүрэн тиимэ ехэ тала дайдатай, ашагта малтамалнуудтай баян гүрэн байгаад, хахадһаа ехэ ажаһуугшадынь үгытэйшүүлэй тоодо оронхой байна. Минии һанахада, сагнай хубилха, залуушуулнай урган гаража байна, мүнөөнэй 16-17 наһатай залуушуул байдал һайн ойлгоно, мэнэ мэнэ тэдэнэр засаг бариха гэжэ найданаб. Интернэдэй аргаар дэлхэй дээрэхи бүхы һайнииень залуушуул хаража байна. Удахагүй тэдэ өөрынгөө гүрэн бусадһаа үлүү болгохомнай гэжэ оролдохол байха. Харин мүнөөнэй байдалаа, засаг баригшадаа муушалжа, хараажа байха хэрэггүй - тэрэ муу үгэнүүднай муугаар бусана ха юм. Ходол һайн тээшэнь бодоод, энэ тэрэ юумэнэй ушарбал, һайн талыень баримталаад ябабал, дээрэ гэжэ би һанаад ябагшаб даа. Тиигээд ябахада, сэдьхэлдэм һайн байдаг. Үшөө нэгэ минии дуратай гүрэн Хитад болоно. Арбан табан жэлэй туршада Хитадаар ябанаб. Ямар түргөөр хүгжэнэ гээшэб. Хахад жэл болоод ошон гэһээшни, тэнгэриһээ тээ наахануур үндэртэй гэрнүүд һархяаг мэтэ ургаад байдаг. Үдэртөөшье, һүниндөөшье гудамжаар ябахада, зониинь ажаллажа байха юм. Шоргоолзон мэтэ зон. Хуули, журам гээшэнь шанга даа. Бидэндэ тиимэ журам ехэ дутана.

Минии гайхал татадаг Израиль гүрэн. Сүл губи дээрэ, араб гүрэнүүдэй дунда баригдаһан гүрэн гээшэ. Еврей арад ямар ухаатай, ажалша гээшэб даа. Уһагүй газарта ногоо, огород ургуулжа шадаһан зон. Уһаяа гамнажа, дуһалай арга хэрэглэн, тэрэнь бүхы дэлхэйгээр таража байна. Сүл губида мал үдхэхэ ажал ямараар ябуулнаб даа. Хорёо соо хаалтатай малаашье шахажа томо болгоно.

Еврейнүүд өөрын гүрэн зохёохо гэжэ шиидээд, бүхы дэлхэйгээр тараһан зониинь суглараа. Баян гүрэнүүдэй тоодо орожо шадаа. Өөрыгөө хамгаалха сэрэгтэй болонхой.

Экологиин талаар харахада, Америкын Вермонт штадта ехэ һайшаагдаа. Хоёр һарын туршада тэндэ экологиин сэдэбээр бэшэдэг сурбалжалагшадые суглуулһан байгаа. Үйлсөөрнь баабгайнууд, шандаганууд, ан амитан ябажа байха юм. Тэндэ хүүгэдэй сэсэрлигһээ эхилээд, байгаалияа хамгаалха, ан амитадаа гамнаха гээд, багашуулаа хара багаһаань һургадаг байгаа. Буряадтамнай экологи гээшэнь ямар муу болонгиб даа. Улаан[1]Үдэмнай муухай агаартай, ой модомнай галда абтагдана, эндэ тэндэ нефть, газ далай соо адхарна. Байгал далай руугаа угаадаһаяа хаяжа, дэлхэйн зэндэмэни болохо тунгалаг далайгаа бузарлагдаһан нуур болгожо хаяхамнайл? Хүгжэнги гүрэнүүдэй жэшээ дээрэ үндэһэлэн, Ород Уласаа, Буряадаа хүгжөөхэл байгаабди. Залуушуулнай хүгжөөхэ гэжэ найданаб!