Оронгын арбуз

Зургаан жэлэй туршада Буряадтамнай өөрын арбуз наймаалагдадаг болонхой. Ехэхэн бэшэ аад, харин амта шэмээрээ улад зондо ехэ һайшаагдадаг. Буряадай уларилда арбуз тариха ажал бэлэн хэрэг бэшэл даа. Тиигэбэ яабашье, энэ ажал эрхилһэн Дмитрий Вихрев жэлһээ жэлдэ таридаг газараа ехэ болгожол байна. Манай нютагта хоморой жэмэс Ивалгын аймагай Оронго нютагай хажууда тарина. Яагаад арбуз тариха бодолдо абтааб, хэды шэнээн олзо оршо энэ ажалһаа абанаб гэжэ һонирхоһон байнабди.

Юундэ арбуз ургуулхаяа шиидээб?

Дмитрий Вихрев хүдөө ажахыда хүдэлхэ дуратай, энэ шэглэлээр Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули дүүргэһэн, мүн аба эжынгээ хэрэг үргэлжэлүүлхэ гэжэ һанаа. 2017 ондо арбуз тарижа туршаа. Нэгэ гектар газарһаа 25 тонно суглуулаа. Удаадахи жэлынь нэгэ хахад гектарһаа 45 тонно абажархёо!

- 1970-аад онуудаар Гэльбэрын талада арбуз таригдадаг байгаа. Теэд саашадаа энэ хэрэг мартагдаа, хаягдаа гэжэ минии хүгшэн аба хөөрэһэн байгаа. Би ехэ һонирхоод, тарижа туршаха байна гэжэ бодоод, эхилээб. Үрэһэ худалдажа абаад, эртэ хабартаа рассада тарижа, тэрэнээ газарта һуулгааб. Түрүүшын арбузуудай болохыень удаан хүлеэгээб. Түрүүшээр нэгэ дороо хэдэн арбуз эдижэрхёоб, өөр дээрээ туршааб. Мүнөө садашанхайб, тиимэ ехээр эдидэггүйб. Харин ажалшад садатараа эдидэг, — гээд, Дмитрий дурсана.

Дмитрий хэдэн жэлэй туршада «Виктория», «Топ ган», «Бонта», «Варда» гэһэн сортнуудые тарижа туршаһан байна.

- Интернедэй хүсөөр арбузуудай сортнуудые шэнжэлээб, харааб, уншааб. «Варда» сорт манай уларилда тааруу байгаа. Россиин Хүдөө ажахын яаманһаа Баярай бэшэгтэ хүртөө бэлэйбди. Жэлһээ жэлдэ тариха газараа үргэн болгожол байгаабди. Харин энэ жэлэй зун һэрюуншэг байжа, арбузууд тиимэ һайн бэшэ. Найман гектар тариһамни, шэмэ шүүһэеэ хүсэд абажа шадаагүй. Наран хэрэгтэй ха юм даа. Тэрэнэй хажуугаар олон арбузууд муу шанартай байба. Тэрэнь юунһээ дулдыдаа юм, үшөө һайса ойлгоогүй, шэнжэлээгүй байнаб. Энэ жэл үшөө хоёр ондоо сорт таряаб. Досоохинь шара ба сагаабтар үнгэтэй. Эдэ сортнууд Астраханьда гаргагдаһан. Нэгэһээ гурбан килограмм болотороо ургадаг. Мүнөө дэлгүүрнүүдтэ үшөө гаргаагүй байнабди. Эдеэшэжэ байна. Амтань гэхэдэ, сагааниинь дыниин амта оруулһан шэнги. Шарань бага зэргэ гашуутай, персик, манго фруктнуудай амта оруулагданхай. Арад зондо хэр һайшаагдаха юм - харахабди, - гэжэ Дмитрий хэлэнэ.

Гар хүдэлхэдэ, ама тоһодохо

Ажалда оролдоогүй һаа, һайн үрэ дүн абахагүйш. Огородой эдеэ һайн ургуулха гэбэл, саг соонь хэрэгтэй ажалынь хээд байбал, зохид. Вихрев нүхэрэй хэлэһээр, арбуз ургуулха хэрэгтэ ехэ мэдэсэ хэрэггүй. Гансал зүрхэтэйгөөр хандажа, бүхы технологииень баримталбал, һайн байха.

- Рассадаяа газарта һуулгаһанай удаа амилдаг, тусхай хушалтаар хушаха хэрэгтэй. Плёнко хэрэглэжэ болохогүй, тэрэтнай агаар табидаггүй. Июль һара болотор арбузууд тэрээгээр хушаатай байдаг. Манай уларилда үдэртөө халуун, һүниндөө һэрюун болоно. Харин арбузда нэгэ жэгдэ уларил байха ёһотой. Арад зон Оронгын арбуз Оронгын бууза шэнгеэр ехэ түргэн саг соо худалдан абадаг гэжэ мэдээжэ. Мүнөө уларилһаа боложо, дэлгүүртэ гаргаха сагһаа хожомдожо байнабди, – гэжэ Дмитрий хэлэнэ.

Хотын болон дүтын аймагуудта жаахан арбузуудые Оронгын гээд наймаална. Харин арад зон ёһото Оронгын арбуз тусхай стикер-наклейкээр танижа, худалдан абаха аргатай. Мүнөө дэлгүүрнүүдтэ Казахстанһаа асарагдаһан арбузууд дурадхагданхай. Аяар тэндэһээ манай орон хүрэтэр олохон хоног соо хүрэжэ ерэнэ. Харин Оронгын арбуз поли дээрэһээ суглуулагдаад, үглөөдэрынь наймаанда гарана.

«Нэгэ дахин туршалга үнгэргөөб. Мэшээг соо хоёр, гурбан арбуз хээд, нэгэ хэды үдэр хонуулаад эдихэдэм, амтаниинь бага зэргэ ондоо болонхой шэнги байгаа».

Огородой эдеэ адлиханаар тариха хэрэгтэй

Дмитрий Вихрев энэ жэл бүхыдөө 40 гектар талмайда огородой эдеэ тарижархёо. 20 гектарта хартаабха, 5 гектарта - капуста, 2 - свёкло, 3 - морхооб. Үлэһэн талмайень арбуз эзэлээ.

- Огородой эдеэ адлихан тариха хэрэгтэй гэжэ мэдээжэ. Юундэб гэхэдэ, нэгэ жэлдэ морхооб һайн байбал, капуста муу байха. Жэшээлхэдэ, морхообойнгоо һайгаар гаргашануудаа бусааха арга байха. Хабарай ажал апрель һараһаа эхилдэг. Рассадаяа тарижа, теплицэнүүдээ түхеэрхэш. “Хабарай нюрган ута” гэжэ хэлсэдэг ха юм, тиимэһээ теплицэнүүдээ һүниндөө түлидэгбди. Тиигээгүй һаа, болёо. Жэл бүри техникэ хэрэглэн, ажалаа ябуулха гэжэ шэнэ нэбтэрүүлгэнүүд тухай бодомжолнобди. Тиигээгүй һаа, гар ажалаар ехэ талмайнуудые тарижа шадахагүйбди. Эртэ хабарһаа эхилээд, орой намар болотор унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй ажалаа хэнэбди даа. Хүдөөдэ ажал хэхэнь ехэхэн тэсэбэри, шадал хэрэгтэй, – гэжэ Дмитрий хубаалдаба.

Ажалшадай дутагдал - олоной бэрхэшээл

Ажалшадай дутагдал үзэгдэһөөр. Үхэр мал адуулдаг, наймаа эрхилдэг, юрэдөө, ямаршье һалбарида ажалшад дуталдана.

- Ажалшад бии, харин ажал хэхэ зүрхэтэй зон үсөөн гээшэ гү даа. Зон ажал хэхэеэ һананагүй, харин тиихэ мүртөө засаг, байдал муушална. Тэдээндэ бүхы юумэ халбага дээрэ табяад, асаржа үгэхэ ёһотой. Хүдөө ажахын һалбарида һэнэгтэй, зохид мэргэжэлтэй зон үгы. Залуушуулда тэрэ дороо мэшээг мүнгэн хэрэгтэй. Хоёр-гурбан ажалшад түхэреэн жэл соо намда ажалладаг. Харин хабарай, намарай сагта ажалшадые бэдэрнэбди. Теэд ганса өөртөө найдаха болонхойб. Хара багаһаа ажалда һураһанби, - гэжэ Дмитрий Вихрев хэлэнэ.

Аба эжын хэрэгые үргэлжэлүүлнэ

Дмитрий Вихревэй аба, эжы бүхы наһан соогоо хүдөө ажахыда хүдэлөө.

- Зэрлиг 90-ээд онуудаар гэртэхимни ямаршье ажал хэжэ туршаһан, тиигээд үгэрсэ таридаг болоо. Би хоёр эгэшэнэртэеэ аба эжын гол туһалагшад болообди. Үглөөгүүр теплицэнүүдээ нээхэш, үдэшэ хаахаш. Уһалха, газарыень зөөлэрүүлхэ ажал бултыень хэгшэ һэмди. Тиигэһээр лэ өөрөө энэ ажалда дурлашоо гээшэ гүб даа, - гэжэ Дмитрий дурсана. - Оронгын тала дайда өөрын онсо уларилтай. Эндэ огородой эдеэн ехэ һайнаар ургадаг, Буряадтаа суутай болонхой. Нараниинь ондоогоор шарадаг юм гү? Гансал май һара соо ехээр һалхилдаг. Улаан-Үдэ дүтэ, наймаа түргэн ябадаг. Ургуулһанаа наймаалха гээшэ баһал өөрын түүхэтэй. Байгша ондо бүхы юумэндэ сэн бодоо. Харин оптово наймаанда багаханаар ургаа. Бидэнһээ тонно тонноор абаад, саашань килограммаар худалдахадаа, хоёр дахин үнэтэйгөөр наймаална. Тэрэнь ехэ буруу. Ургуулагша ба худалдан абагшын дунда хоёр гурбан наймаашад (перекупы) бии боложо, манай байдал муудхаана. Харин тракторай тоһо түлишэ, үрэһэн, үтэгжүүлгэ, техникын хэрэгтэй зүйлнүүд оло дахин үнэтэй болоо. Томо ажахынууд гүрэнһөө туһаламжа абаад лэ, продукцияа үнэгүйгөөр табижархина. Тиихэдэнь бидэ, бага олзын хэрэг эрхилэгшэд тэдэнэй сэнһээ үлүү табиха аргагүйбди. Мүнөө үшөө хилэ хаагдажа, дулаан оронһоо ниидэжэ ерэдэг “хараасгайнууд” үгы. Тэдэш энээгүүр газар хүлһэлөөд, нютагһаа зоноо асараад, огородой эдеэ, арбуз тарижа наймаална. Юугээр, ямар үтэгжүүлгэ хэрэглэн ургуулнаб? Мэдэхэ хүн үгы. Би хэдэн жэлэй саана энэ асуудал засаг баригшадта табяа һэм. Теэд хэншье харюу үгэжэ шадаагүй.

Гүрэнэй туһаламжа хэрэгтэйшье һаа...

Дмитрий Вихрев КФХ байгуулһаар хэды дахин Гүрэнэй туһаламжада хүртэһэн. “2014 ондо нэгэ миллион хахад түхэриг гүрэнһөө абажа, багахан трактор болон дуһалаар уһалха хэрэгсэл абааб. Үшөө туһаламжада хүртэһэмби, теэд тэрэ мүнгэниинь хүрэнэгүй. Бүхы юумэн үнэтэй болоо. Техникэ абаха гэбэл, өөрын мүнгэ оруулха хэрэгтэй, хармаанһаа гаргаад үгэхэ үлүү мүнгэн үгы, банкһаа урьһаламжа абабал, тэрэнээ гүрэнһөө мүнгэнэй ерэтэр түлэхэ болохош”.

Дмитрий ажалаа һэлгэхэ бодолгүй. Газар дээрэ хүдэлжэ һураһан хадаа, урагшаал дабшаха болоол даа. Юуб гэхэдэ, хэдэн жэлэй туршада арбуз тарижа, Оронгын бренд болгоһон. Арад зон зунай сагта тэрэнэй тариһан арбуз эдихэеэ хүлеэжэ ядажа байдаг гээшэ. Гансал тэнгэриин үршөөлөөр ургаса абахаш, харин өөрөө ажал хээгүй һаа, юушье абахагүйш гэжэ мэдээжэ.