​Түрүүшын буряад депутат

Эд хэрэглэгшэдэй бүлгэм ба урьһаламжын хамтарал Бато-Далай Очировай, Павел Мурзинай хүтэлбэри доро эд хэрэглэгшэдэй бүлгэм ба урьһаламжын хамтарал яһала үгэеэ ойлголсон, һайн хүдэлөө. “Һү шэмэтэй үүлтэрэй үсөөн үнеэдые барижа үсхэбэрилхэдэтнай, өөһэдтэтнай арьбан байха, баяшуулай үхэһэн хатаһан зоболго абахын орондо гахай, тахяа тэжээхэ, газараа хахалжа, хартаабха, орооһо таряа тарижа ургуулха ёһотой” гэжэ идхалгын ажал нютагайнгаа зоной дунда үргэнөөр ябуулдаг болобо. Эдэнэр мал болон мал ажалай үйлэдбэри үргэн дэлисэтэйгээр худалдажа абадаг болоо һэн. Нютагайнгаа малай үүлтэрыень һайжаруулха зорилготойгоор Росси гүрэн сооһоо һайн үүлтэрэй бухануудые худалдажа абаа. П.Д.Мурзин бэшэндэ жэшээ харуулха һаналтайгаар Агын урда бэедэ оршодог Дорготодо зүгын байра түхеэржэ, зүгын ажал эмхидхэһэн байха юм. Үшөө Хүһөөшын адагта элдэб зүйлэй хүдөө ажахын ургамалнуудые тарижа эхилээ. Бато-Далай Очиров эсэгынгээ жаахан бууса орхижо, Хойто-Ага Урда-Ага хоёрой уулзадаһан тохой Бэлшэртэ бууса хорёогоо барижа, өөрөө газар хахалжа, нэгэ 
бага таряа, хартаабха тарижа, гахай тахяануудые тэжээжэ эхилһэн байна. Абынь бууса Жабхараа голой баруун бэедэ, Таһархайн хүндын адагта, баяшуулай буусада дүтэшэг голой нэгэ нуга соо байһан ха.

Һү шэмэтэй холмогорой, костромской үүлтэрнүүдэй тугал, хадын һарлаг буха асаруулжа, үхэрэй үүлтэр һайжаруулха туршалга хэжэ эхилээ һэн. Газарайнгаа ажал тэрэ өөрөө хэдэг, малайнгаа ажал һамганиинь түрэлэйнгөө нэгэ басагантай хэдэг байба. Бэлшэрэй Сагаан нуурта загаһа үдхэхэдэ боломоор гэжэ бодомжолоод, загаһанай түрьһэ захиһаниинь, үхэһэн хойнонь хоёр боошхо загаһанай түрьһэн ерэжэ, тэрэ нуурта табигдаһаниинь үнэн. Холо ойроһоо ерэһэн загаһашадай бүхэли зундаа загаһа губшадагыень харадагбди.

Агын талын газар дайдые, хүн зониие шэнжэлхэ тусхай тобшолол хэхыень Б.-Д. Очиров Географическа бүлгэмэй Шэтын таһагай дарганарта гуйлта бариһан байна. 1908 ондо Шэтын таһагай зүблэлэй шиидхэбэреэр эмхидхэгдэһэн экспедициин гаршыень агынхид үргэлэй мүнгөөр даажа абаба. Хойто жэлынь 1909 ондо Шэтын таhагай мүнгэ баридаг түлөөлэгшэдэ Бато-Далай өөрһөө 2000 түхэриг мүнгэ үгэжэ, Агын экспедициин хэһэн ажалыень судар болгожо толилхыень гуйлта бариба. Энэ экспедициин хүдэлмэридэ Б.-Д. Очиров, Д.М.Головачев, В.В.Солдатов, 
багшанар П.Д.Мурзин, Шойжил Базаров, Дампил Базаржапов, Ц.Гармаев гэгшэд хабаадалсаһан гээд, багша, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Ц.Жамцараногой бэшэһэн баримтада үнэншэхөөр.

1900 ондо газарай хуули зохёон абалгада хубитаяа оруулһан хүн. Тэрэнэй аша оролдолгоор Агын буряадуудай газар дайдань таһарангүй, бүтэн бүрин үлэһэн гэжэ мүнөө ойлгохоор болоно.

Агын экспедициин хэһэн ажал хүдэлмэринь аргагүй сэнтэй суртал боложо үлэнхэй. 1909 оной октябрь һарада үнгэрһэн Географическа бүлгэмэй Шэтын таһагай зүблөөндэ хабаадалсаһан Б.-Д. Очиров үгэ хэлэхэдээ, Агын талада буряадуудай дунда медико-санитарна, антропологическа шэнжэлэлгэ үнгэргэхыень дахинаа гуйһан байна. Энэ шэнжэлэлгын 
гаршыень агынхид баһал даажа абаа. Иигэжэ хүн бүхэниие үзэһэн байха юм.

Хотонуудай зоноор уулзалга үнгэргэхэдөө, Б.-Д. Очиров ниитэ ородой һургуулинуудые нээжэ, үхи хүүгэдтэ Орос гүрэнэй эрдэм мэдэсэ үгэхэ гэһэн идхалгын хүдэлмэри үргэн дэлисэтэйгээр ябуулжа эхилһэн байна. Дасан дугангуудта һургуулинуудые нээхэ ёһотой гэһэн ламанарай, баяшуулай ябуулжа байһан тэмсэлэй урдаһаа тэрэ гансаараа шахуу бодоо. Ламанарай эсэргүү тэмсэлээ хэды ябуулаашье һаань, волостиин старшина байһан Б.-Д. Очиров монгол хэлэ зааха эхин шатын ниитэ һуралсалай һургуулинуудые зарим нютагуудта, хотонуудта нээжэ шадаба. Шандалида, Хойто-Агада, Урда-Агада, Табтаанайда, Зүдхэлидэ, Үльдэргын адагта, Хүнхэртэ, Сүүгэлдэ, Догойдо ба Агада иимэ һургуулинууд 1910-1911 онуудта нээгдэбэ. Эдэ һургуулинуудта үхибүүдэй байгаад һураха хамтын байранууд баригдаа. Агын ба Сүүгэлэй волостьнуудай бюджедтэ тус һургуулинуудай гаршань хараалагдаһан байха юм.

Б.-Д. Очировай хүсэл оролдолгоор 1911 ондо Агада 4 ангитай һургуули нээгдэбэ. Эхин һургуулиин 4 анги дүүргэһэн үхибүүд энэ һургуулида эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлхэ ёһотой байгаа. Эндэ ород багшанар хүдэлхөөр уригдаа. Хэшээлнүүд ород хэлэн дээрэ ябуулагдажа, үхибүүдэй ород хэлэндэ һуралга ёһотойл түлхисэнь боложо үгөө бшуу.

Тэрэ сүлөө сагаа оложо, И.А.Крыловой басни, Л.Н.Толстойн үгүүлэлнүүдые, баснинуудые оршуулһан, эхин классуудай үхибүүдэй шудалха ородой түүхэ, географиин ном, кооперациин ба 
газар эсхэмжэлгын уставуудые зохёоһон хүн юм. Тоо бодолгын учебник зохёогоо, этнографическа олохон статьянуудые, брошюрануудые бэшээ. Түрэһэн тоонто нютагтаа ехэ дуратай байһан 
дээрэһээ түүхээрнь, хүн зоной ажаһуудалаарнь һонирходог, аман үгын зохёолнуудые суглуулдаг байһан хүн гээшэ.

Очиров хүн талаараа ехэл даруу зантай, можын бүхы зондо, ород, буряад, тунгуус яһатанда хүндэтэй, юрын эгээлэй хүн ябаһан. Шэтэдэ үнгэргэгдэһэн элдэб янзын суглаануудта тэрэниие хүтэлбэрилхы тушаалнуудта зууршалжа һунгадаг байһан гээшэ.

Манай нютагай хүбүүн Б.-Д. Очировта Буряад орондо элитэ болоһон, ниитэ ажаябуулагша, Баргажан голдо тоонтотой Элбэг-Доржо Ринчино сэдьхэлэй дулаахан үгэнүүдые зорюулһан. 
Энэ эрдэмтын бэшэһэн статьянь мүнөө бии, нарин нягтаар хадагалагдажа байдаг. ”1914-1915 онуудай Сибириин худалдаа наймаанай болон промышленна үйлэдбэри тухай жэл бүхэндэ 
толилогдодог сэтгүүл” соо тэрэнэй бэшэһэн мүрнүүдтэй танилсахаар.

“Агын үргэн талада багаһаа хойшо мал дахажа үндыһэн хүбүүнэй ажабайдалынь ехэл арюун, һайхан байгаа. Һургуули һударта һураха аргагүй хэды байгаашье һаа, һүүлдэнь эрдэм мэдэсын хойноһоо шармайн оролдожо, орьёл өөдэнь тэгүүлэн тэмсэжэ захалаа. Энэ хүнэй хэһэн, бүтээһэн хэрэгынь угсаата арадта тон хэрэгтэй байгаа ха юм. Бато-Далай ганса буряад арадтаа бэшэ, мүн ород зоной дунда ехэ хүндэтэй хүн ябаһан. Энэ хэлэгшымни гэршэ гэбэл, 1911 ондо Шэтэдэ үнгэргэгдэһэн ород таряашадай болон буряадуудай хабаадалгатай съездын түрүүлэгшээр Б.-Д. Очировые һунгаһан хэрэг болоно. Энэ съезд дээрэ тон шухала земскэ асуудалые тодоруулжа үгэхэ, тэрэниие хуулита болгохо гэһэн асуудал зүбшэн хэлсэгдээ ха юм.

Арад бүхэндэ өөһэдынгөө үндэһэн асуудалнуудые шиидхэхэ шадабаритай, бэлигтэй кадрнуудай бии боложо байһаниинь һайшаалтай. Сибириин дайда дээрэ ажаһуудаг томохон 
арадууд һүүлэйнь һүүлдэ монгол-тюркскэ племитэй (арадтай) таһаршагүй холбоотой байна. Иимэ холын хараа бодолтой хүбүүд, тэрэ тоодо Б.-Д. Очиров арад зоной гүн сооһоо урган 
гараа бшуу” гэжэ манай хүбүүн тухай бэшэһэндэнь баримта болгогдон таанадта дурадхагдаба.

Урдаа хараха хүбүүмнай ута наһа наһалха хуби заяагүй байшоо. 39 наһатай хүсэн түгэлдэр ябажа байтараа, ойлгогдосогүй ушарта дайрагдажа, наһа бараһан байна. Пүнсэг гэжэ газарта тархяа сооро сохюулшаһан Очировай бэень олдоо һэн. Эмээлтэй мориниинь холо бэшэхэнэ бэлшэжэ ябаа. Удангүй Очировай үхэһэн газарта харгыда ябаһан улад сугларжа захалба. Тэдэнэй дунда 
Агын дасанай хоёр лама байлсаһан байна. Тэдэнэй нэгэниинь дасанай ахалагша лама, хара һанаатаниие дарадаг, һүнэһэ дуудадаг, тарнитай, эльбэтэй Шагдарай Ута Ринчин эндэ ерэнхэй, хохидолдо орогшодо түрүүшын туһаламжа үзүүлхыень хориһон байгаа. Хуушанай үзэл баримталдаг, отогой баяшуулые дэмжэдэг волостиин судья Соктоев Банзаракши эндэ ерэхэдээ, “моринһоо унажа үхөө” гэжэ соносхоод, ошоһон байха юм. Һүүлдэнь ямаршье мүрдэлгэ хэгдээгүй, тиигээд хэрэгынь дүүрэһэн.

Бато-Далай Очировай дайсад, ламанар, отогой баяшуул, буряадай буржуазна гурим баримталагшад, тэрэнэй хэһэн, ябуулһан шэнэ “һонин” хэрэгыень эбдэжэ, һандаргажа, хуушан түхэлдэнь оруулжа эхилээд байхадань, дүрбэн жэл болоод, Октябриин хубисхалай болоһониинь хүн бүхэндэ эли байгаа ёһотой. Эсэгынгээ наһа бараһан тушаа Бутит-Ханда басаганиинь иимэ 
баримтада үндэһэлһэн байна. Дэлгэрэй бүлэгһөө гаража, Хойто-Агын бүлэгтэ хамжаһанайнгаа удаадахи һүнинь абамни наһа бараа. Нютагтаа байгаа һаа, амиды ябажа болохо һэн. Тиихэ үедэ зарим зон абые айхабтар шоо үзэдэг, шобто хэлэдэг, хараадаг, занадаг болоһон юм гэлсэгшэ. Бурхан шажанда эсэргүү үйлэ үүсхэгшэ, ород мангадтай холбоотой, буруу номтой бузар хүн бии 
болобо гэжэ. 

1913 оной зун зарим зүрюу хүнүүдэй харатай хардалгаар үхөө. Табтаанын үбэрэй нэгэ айлда хүрэжэ, ганса үндэһэн аягаар һүнэй архи уугаад, саашаа ошоходоо, Ута Ринчин ламатай уулзажа, тэрээндэ хулһан ташуураар тархияа сооро сохюулжа унаа гээд зон доогуур хэлсэдэг болоһон байна. Абын бүглэршөөд хэбтэхэдэнь, аминай сахюулшан хэбэртэй ябаһан Хойто-Агын Ута Ринчин гэжэ хүн, мүн Хойто-Агын бүлэгэй зайһан Жигжидэй Цырен гэгшэд ехээр хүшөөлжэ, хүн зониие ойронь хүргүүлэнгүй үхүүлһэн гэжэ Запай үбгэн зоной хэлсэһые дуулаһанаа намда 
хэлээ һэн” гээд Б.-Х. Батодалаева дурсалга соогоо бэшэһэн.

Б.-Д. Очиров богонихон наһатай байгаа. Зүгөөр бурханай үршөөһэн энэ богонихон наһан соогоо буряад арадай ерээдүйн түлөө ами наһаяа хайрлангүй ажал хэһэниинь энэ дурсалга соо  
хэлэгдэбэ гээшэ.

Дарма ДОНДОКОВ, журналистикын ветеран, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ