​Эхэ нютагтаяа холбоотойбди

Хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ

Хүн бүхэн Эхэ оронтой.

Хүлөө түрүүн шоройдоһон

Хүрьһэтэ алтан тоонтотой

Энэ минии бэшэһэн мүрнүүд соо шэнэ бодол хэлэгдэнэгүй гэжэ һанамаар. Хүйһөөрөө холболдон унаһан хэшэгтэ сагаан эжытэйбди, хүлөө түрүүн шоройдоһон хүдөө нютагаймнай хүбхэгэр, зөөлэн хүрьһэн хэзээдэшье маанадаа хүлеэдэг. Айдар залуу наһандаа тоонтынгоо алтан хүрьһэн, арюун тунгалаг аршаан булагууд тухай хэн ехээр бодохо, сэгнэхэб даа. Ами залгажа, хүн боложо, аглаг тоонтодоо түрэхэһөөш эхилээд, аба эжытэйш адли энэ газар дайдашни хододоо ойрош байгаа, байнашье, байхашье. Энэ хадаа алтан дэлхэйн, бурхан багшын шамда бэлэглэһэн мүнхын нангин бэлэг. Ши эндэ түрэхэ заяатай, золтой байгааш. Үхибүүн наһанһааш эхилжэ, эжы абашни, багшанаршни Эхэ орондоо дуратай байха, аршалха, хамгаалха, аша буянгыень харюулха ёһотойш гэжэ ойлгуулхые оролдон хүмүүжүүлһэн байха. Ажабайдалаа түгэс зохёожо, аша габьяа, алдар нэрэ олоходошни, алба шинии нэрын хажууда түрэл нютагайш, тоонтыншни нэрэ дурдагдажа эхилхэ. Энэ сагһаа эхилээд гү, али, магад, үшөө эртэшье, эхэ нютагтаяа холбоотойб гэжэ мэдэржэ, сэгнэжэ эхилдэг гүбди? Хүн бүхэнэймнай мэдэрэл, хандаса, хуби заяан ондо ондоо юм ааб даа.

Хэншье болог, ямаршье бай - бидэнэр бултадаа түрэл тоонтынгоо үшүүхэн хубиханиинь, үринэрынь ха юмбибди. Хүн бүхэнэй хуби заяан өөр өөрын: жаргалтайшье, ядаралтайшье, уйдхар гашуудалтайшье, үлэмжэ һониншье, юрыншье - үнгын байдаг.

Зарим зон алдар солотой, нэрэтэй түрэтэй, һанаһандаа хүрэжэ, һарбайһанаа барижа ябадаг. Заримашуул хара хүлһөө адхаашье һаа, засаг түрэдэ тоогдожо, урагшаа гарадаггүй, хүшэр хүндөөр амидардаг. Бурхан багша хүнүүдэй хуби заяа хубаахадаа ямар бэ даа, юрын хүнэй ойлгохын аргагүйгөөр хубаажархиһан байдаг. Хэнииешье шэлэн илгангүй, хара сагаанай, зол жаргалай, уйдхар зоболоной тэнсүүрииень олохо, адли тэгшэ хубааха гэжэ оролдоһонһоонь болодог юм гү? Нэгэ ушар дурдаһуу. Һүүлэй жэлнүүдтэ “Хэтэ мүнхын жагсаал” гэжэ бии болонхой. Минии жаахан зээ хүбүүмни намдаа ерээд: “Эжы, би хэнэй дүрэ зураг абаад, жагсаалда гараха болонобиб, манайда дайнда ошоһон үбгэн аба үгы юм гү?”- гэжэ намһаа асууба. Намдань хэлэхэ үгэ олдобогүй. Жаахан хүбүүхэндэ үбгэн абашни “арадай дайсан” байгаад, дайнда ошоогүй гэжэ хэлэжэ яагаад ойлгуулхабши. Олон юумэ хэлэнгүй, нагасынгаа, Алдар Солын орденуудай дүүрэн кавалер Бата Михишкеевич Дамчеевэй зурагые гоё портрет болгожо, тэрээндээ барюулаад: “Энэ шинии нагаса үбгөөшни гээшэ,” - гээд, ябуулбаб. Тиин хори гаран жэл соо түрмэдэ ябажа ерэһэн үбгөөгөө һанаандаа оруулжа, хүшэр хүндэ ажабайдалайнь замые һанажа, уяраабшье, уйлаабшье. Үбгөөмни бөөгэй хүбүүн гэгдээд, 1937 ондо хамалганда ороһон, Магаданай түрмын хүйтэн тамые бэе дээрээ дууһан үзэжэ, 1957 ондо нютагаа бусаха золтой байгаа. «Дайнай үедэ хоёр дахин фронт эльгээгыт гэжэ мэдүүлгэ бэшээб, теэд намда зүбшөөл үгөөгүй», - гэжэ хэлэдэг һэн. Эхэ ороноо хамгаалхаяа ябаха, штрафбадташье ошожо алуулха эрхэ Эхэ орониинь тэрээндэ үгөөгүй ха юм.

Бата Михишкеевич Дамчеев - дайнай алдарта баатар, мэргэн буудагша, тагнуулшан минии үбгэн абын түрэһэн үеэлын хүбүүн һэн. Үбгэн абымни Магаданһаа нютагаа бусахада, тэрэ сомоной даргаар ажаллажа байһан юм. Һанахадамни, манайда үбгөөгэймнай үетэн нүхэд олоороо суглардаг, найрладаг һэн. Үбгөөмни, Бата нагасамни халажа ерээд, арсалдаад, энгэрдэлдээд: “Ши юу үзэһэн юмши, ши минии харгыгаар алхамшье хэжэ шадаха юм һэн гүш?!”- гээд, тулалдашахадань, Михиишка абань хүбүүн үеэлэ хоёройнгоо хоорондо орожо, тэдэнээ һалгаадаг һэн. Шуһан түрэлэй хоёрые бэе бэендэнь дайсан болгожо, ондо ондоо талада хубаан оруулһан Эхэ оронойнь шуһата хэрзэгы, хайра гамгүйе гайхажа барамаар бэшэ. Сагайнгаа эрхээр нэгэниинь - “арадай дайсан”, нүгөөдэнь - дайнай алдар соло дүүрэн эдлэһэн баатар, засаг түрын үнэн сэхэ түлөөлэгшэ... Тиигээд тэдэнэр эбтээ орожо, тэбэрилдэн уйлалдажа, һүүлээрнь дуулалдажа һуудаг һэн. Бата нагасамнай дуулаха дуратай, Сталинградай хатуу шанга байлдаан соогуур заб олоод, “Ганга мүрэнэйнгөө гургалдайе” татадаг һэн гэжэ “Дархан соло” гэжэ ном соогоо Бадма Шойдокович Шойдоков бэшэһэн байдаг. Энээндэ үнэншэхөөр, юундэб гэхэдэ, Бата Дамчеев амиды мэндэ байхадаа, бүхы дайшалхы замаа уран зохёолшодо хөөрэжэ үгэһэн, хүршэнэр, зэргэлээд hуудаг юм hэн. Үбгэн абамнишье дуунда дуратай, хажуур, тармуураа хэжэ hуухадаа, архиингаа, сэгээ дуунуудаа дуулажа hуудаг һэн. Дуулахадань, би шагнаха дуратай һэм, дуун соонь онсо һонин хөөрөөн, уянга зэдэлдэг һэн. Мүнөө болотор досоомни дуунайнь аялга хадагалаатай шэнги байдаг. “Ганга мүрэнэйнгөө гургалдайе” үбгэн абамни баһал уянгатуулан татадаг һэн. Гал дүлэтэ Сталинград хүйтэн сэбдэг Колыма хоёрые холбон зэдэлжэ байһан буряад арадаймнай дуун соо ямаршье үе сагта, үйлын үридэ, хатуу шэрүүндэ диилдэшэгүй, марташагүй эхэ нютагаймнай татаса, эльгэн энхэрэл, арадаймнай сэдьхэлэйнь уянга зэдэлнэ ха юм. Үбгэн абамни, баатар нагасамни ажабайдалай хатуу шэрүүниие дабан гараһан хоёр зоригтод “ Ганга мүрэнэйнгөө гургалдайгаар” татаа һаа таһаршагүй үе сагай долгин соо элэшэгүй утаһаар эхэ нютагтаяа холбоотойбди гэжэ ойлгоһон, мэдэрһэн лэ байха ёһотой. Түрэл нютагhаань холо ябаhан хүнэй тоонтоёо hанаха зоболонгые хэн хэмжэхэ, хэмнэхэ бэлэй даа. Ажабайдалай али олон шалтагаар түрэл нютагтаа ошохо аргагүйшье байжа болохош. Нүгэлтэ бэеыншни аргагүйшье hаа, нүгэлгүй, сүлөөтэ сэдьхэл hанааешни хэн барижа шадахаб? “Ганга мүрэнэйнгөө гургалдайе” таталуулжа, гэртээ хариhан шэнги болохыешни хэн хорихоб?!

Санжай-Ханда ДАРМАЕВА