405
Шанарынь хүсэд шалгагдан тодороошьегүй һаа, 100 гаран жэлэй саана онсо ашатай байгаалиин шэдитэ нюусануудай нэгэн эли боложо, мүнөө болотор арад зоной аша туһада хэрэглэгдэжэ байна. Энэ аршаан элдэб янзын үбшэндэ туһатай юм. Жэл бүри хэдэн зуугаад хүн зон энэ аршаанда һуужа, хүртэжэ, элүүр энхэ ябанал даа.
Аршаанда амархаяа, бэеэ аргалхаяа ерэһэн зон Хүхөөдэй обоодо зальбаран мүргэжэ, ерэһэн тухайгаа мэдүүлдэг, туһа эридэг. Иигэжэл аршаанай хүсэн эм дом болохо ёһотой. Май һараһаа сентябриин дүүрэтэр таһалгаряагүй Улхансагай аршаанда хүн зон холо ойрын нютагуудһаа ерэжэл байдаг. Хүн бүхэн нютаг нугаяа магтадаг, түүрээдэг гээшэ ааб даа. Түрэл нютагайнгаа түүхэ, оршон тойронхи байгаали, элинсэг хулинсагай ёһо заншал гамнажа, һэргээжэ, саашанхи үедөө дамжуулха гээшэ мүнөө сагта ажаһуугшадай нангин уялга болоно. Шэдитэ аршаан булагһаа гадна эндэхи агаар, байгаали үбшэнтэнэй һэргэхэ, заһарха ябадалда ехэ нүлөө үзүүлдэг. Хасуури модод соо амилхада туһатай. Эндэ үшөө шулуун добо бии, дээрэнь хэбтэжэ, эмнэлгэ абаха арга байха. Жэл бүхэндэ һургуулиимнай шабинар эндээл ерэжэ, дуратайгаар амардаг, бэеэ элүүржүүлдэг.
Нютаг нютагай аршаанууд өөрын онсо гуримтай байдаг. Эдэ гуримуудые тон наринаар сахиха ёһотой. Теэд аршаанда яажа бэеэ абажа ябахаб гэһэн дүримүүдые хэр зэргэ сахина гээшэбибди? Нэн түрүүн бэеынгээ ариг сэбэртэ үргэлжэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Байрлаһан байраяа, тэрэнээ тойроод, мүн аршаанай газар, илангаяа аршаануудай эхиие бузарлахагүй. Тамхи татадаг һаа, аршаанда амаралгын үедэ тэрэнээ орхихые оролдохо, харин архидалга гээшэ аршаанай эзэндэ һайшаагдахагүй, ямар нэгэн аргаар хатуу хэһээлтэ ушаруулжа болохо. Эмнэлгэдэ байһан бэеэ архи уужа хорложо, амаржа байһан хүнүүдтэ һаалта хэжэ болохогүй!
Манай эгээ ехэ гуйлта, хандалга хадаа: «Аршаан соогоо зэд хашарһануудаа (мүнгэнүүдээ) бү хаяыт даа! Үргэлэйнгөө газарта табижа болохо ха юм. Хэды ехэ зэд гуули шэнгэжэ, эһэлгэ (окислени) болоно гээшэб! Хашарһанууд хэдэн хүнэй гараар дамжана, тиимэһээ амсажа байһан аршаанаа бузарланал гээшэбди! Хүйтэн һужааг соо эхэнэрнүүд һуужа, бэеэ аргалдаг. Теэд лэ бузартай байгаад, огтолон һуужа, бузарлажа болохогүй.
Илангаяа Рихын үдэрнүүдтэ хүн зон олоороо сугларна. Нэгэ үдэрэй туршада ерэһэн аад, оршон тойронхидо хайша хэрэгээр хандана. Мэдэхэ зон бэе бэедээ хэлэжэ, дамжуулжа, һэргылжэ байгаа һаа, ехэл һайн байха һэн. Нютагай эдэбхитэй басагад жэл бүри аршаан сооһоо зэдүүдые суглуулжа, сэбэрлэжэ, тэрэнээ саарһан мүнгэн болгоно. Сугларһан мүнгэеэ аршаанай дэргэдэ, нютагтаа болоһон найр наадануудта болоод нютагайнгаа шарай һайхан болгохо хэрэгтэ гаргашална.
Гол харгыһаа нааша харгы ехэ шабартай, хүнгэн машинануудай энэ хүрэтэр ябахын аргагүй байгаа. Манай нютагай төөдэй Ц.А. Табхаева анхан эндэ элһэ адхуулжа, харгы гаргуулаа һэн. Мүнөө басагаднай тэрэ хэрэгынь халан абажа, сугларһан мүнгөөр харгы заһуулаа.Тиин хүнгэн машинанууд һаадгүй ябадаг болоо. Теэд һайниие хэхэдэ, һайгаар харюусахагүй хүнүүд ерэхэдээ, урмагүйл байна! Арюун һайхан аршаан булагуудаа эб хамта аршалан хамгаалаял гэжэ уряалнаб!
Дарима ЦЫДЕНЖАПОВА Борто нютаг
