485
...1691 оной намар бэлэй. Сүхын острогой албатад нүүдэл һуудалтанда һүйд татан оробо. Эдэнь сонгоолнууд, табангууд һэн ха. Алба татабаряа саг соонь түлөөгүй байгаа гү... Баряанда абтаһан зон соонь һүбэлгэн, хурса харасатай арба гарантай хүбүүн байлсаа.
«Гениальный гидротехник»
Болбосоронги наһандаа Бароно Имегенов Синодой асуултада иимэрхүү харюу үгэһэн гэхэ: “Бароно Имегенов нэрэтэйб. Мунгал арадай таһардаһанби. Сэлэнгэ мүрэн шадарай газарта түрөө һэм. Эсэгэм Имеген Зонтохонов урлан дархалхадаа бэрхэ байгаа. Тэнгэри Бурханда мүргэдэг һэмди”.
Селенгинскһээ Енисейск асарагдаһан хүбүүн гайхамаар ухаатай байһанаа харуулһан, ном һударта бэрхээр һураһан. Тэдхэмжэдэ абаһан хүпеэс хүбүүндэ Михаил Сердюков гэжэ ород нэрэ үгөө. Үсэгэлдэрэй хүлһэншэ, гар үзүүрэй зараса ябаһанаа Михаил Сердюков залуугаар баяжан, Новгородой үзүүр бэрхэ хүпеэс гэжэ алдаршаһан. Жэгтэй хуби заяан тэрэниие хүлеэжэ байгаа. Тэрэ үеын дворян изагууртан сооһоо урлан нарижуулгада, ухаалан зохеолгодо илангаяа абьяастай, дээрээ ортошогүй байһанаа гэршэлһэн.
“Европо руу сонхо нээгээ” гээд Пётр I хаан тухай домогто үгэ бии. Үнэндөө “сонхонуудайнь” нэгэн Вышневолоцко канал байгаа гээд мүнөө ойлгонобди. Бүхы тээһээ ашаан – Волга шадарһаа ой модон, таряан, Ураалһаа түмэр СанктПетербург руу энэл уһан замаар асарагдадаг һэн. Ород гүрэнэй хүгжэлтын гол замынь бэлэй. Теэд хариин мастернууд энэ уһан замые горитойгоор хүсэндэнь хүргөөгүй, ашаг багатайгаар орхижорхиһон. Энэ замые бүрин түгэс түхэлдэнь хүргэхэб гэжэ Михаил Сердюков Пётр I хаанда үгэеэ үгэжэ, хараа түсэбтэеэ танилсуулһан ха.
Даашагүй ехэ, харюусалгата, юрын хүнэй түйламаар бэшэ, орео оньһото ажалаа түгэсхэхэдэнь, “гениальный гидротехниксамоучка”, гидро-барилгын талаар дээрээ оройгүй мастер гэжэ нэрлүүлһэн. Энэ уһан зам ХVIII-XIX зуун жэлнүүдтэ асари томо Ород гүрэнэй хүгжэлтэдэ шиидхэхы үүргэ нүлөөгөө үзүүлһэн юм.
М.И.Сердюковой ашаар Вышний Волочок хото юрын почтово үртөөн байһанаа Каспиин далайе Балтиин далайтай холбоһон уһан замай бодото ниислэлынь болон мүндэлһэн, герб дээрэнь эзэн хаан императорай титим ялалзаһан байна.
М.И.Сердюков Елизавета Петровна хатанай гарһаа “Уг залгамжалан дворян байха эрхэ” гэһэн Грамота абаһан, харин Екатерина Алексеевна Вышний Волочогто тэрэнэй дурасхаалда хүшөө табиха гэһэн Зарлиг гаргаһан.
Михаил Сердюков Вышневолоцко канал һэльбэн шэнэдхэхэ талаар түсэбтэйгөө Петр I хааниие танилсуулна - иимэ удхатай хүшөө дээрэ дурсагдаһан Зарлигые даган бодхоогдоһон. Али олон тээһээ ерэһэн зон энэ хоморой шухаг, домогто хүшөө гайхалаа баран харадаг юм ха.
Тэнгэри бурхан гэжэ ямар шажан бэ?
Буряад-монгол гарбалтай элитэ энэ хүн тухай эрдэмтэд, шэнжэлэгшэд мүнөө болотор бэшэһээр зандаа. Бүри һая “Михайло Сердюков – Бароно Имегенов” гэһэн ном Вышний Волочок хотын хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, уран зохёолшо Евгений СТУПКИН хэблүүлээд, “Буряад үнэн” сониной ветеран, “Бурятия” газетын редактораар хүдэлһэн Н.Д.Бадмаринчиновтэ, бүлэг уран зохёолшодто эльгээбэ.
Бусад олон авторнуудта орходоо нилээд һүбэлгэниинь, эгээл һонюушань Евгений Ступкин байба гү гээд һанахаар. “М.Сердюковой түрэһэн, үдэһэн газарынь харангүй, Буряад орон ХVII зуун жэлэй хоёрдохи хахадта ямар байгааб, тэнгэри бурхан гэжэ ямар шажан юм, хуушан монгол бэшэг яагаад шудалһан юм” – иимэ асуудалнууд үдэрэйнь һанаан, һүниин зүүдэн болоод, амар заяа үзүүлэнгүй байгаа. Зол тудахадаа, Ород Уласай Президентын дэргэдэхи Буряад Уласай түлөөлгэтэ эмхиин хүтэлбэрилэгшэ А.А.Лехатинов түүхын изагуурша элитэ хүнэй хуби заяагаар онсо һонирхожо, Е.Ступкинда Буряад орон руу харгы нээжэ үгэһэн.
Буряадта долоон хоног соо байха үедөө Е.И.Ступкин Үндэһэтэнэй номой санда, түүхын музейдэ, Буряадай эрдэмэй түбтэ, республикын архивта, Хяагта хотодо Обручевой нэрэмжэтэ музейдэ, Буряадай дасангуудта, Байгал далайда хүрэһэн байха юм. Номойнгоо “На родине Сердюкова” гэһэн хуби соо эдэ бүгэдэ тухай дэлгэрэнгыгээр бэшээ.
Хүндэтэ айлшан Сэлэнгын аймагаар ябахадаа, зүрхэ сэдьхэлээ илангаяа хүлгүүлһэн байна. Ерэхэһээ бүри урид Н.Д. Бадмаринчиновтэй бэшэлсэжэ харилсаһан, харин ерэхэдэнь, Николай Дабаевич үргэн мэдэсэтэй зүбшэлэгшэнь, харгышаниинь боложо ябаа. Ном соогоо манай нүхэртэ автор оло дахин баярые хүргэн дурдаһан байна. “Түүхын үнгэрһэн үйлэ ушарнуудые Николай Бадмаринчинов нүхэрэйм сэсэн ухамайгаар сэгнэдэг байһандань баясааб. Мүнөөнэйшье экономико, политикын талаар һанаа, бодолнууднай таарахашуу байгаа. Угтажа байхадань, абаһаар таняа һэм. Дүшэн жэлэй стажтай мэргэжэлтэ журналист Урда Забайкалиин түүхые сүм мэдэхэ хүн байшоо”.
«Номо һуршатай хүбүүн харагдахадал гээ...»
Тоёон хада хүрэжэ ябаад, ямар мэдэрэлэй досоонь түрэһэн тухай Евгений Иванович бэшэнэ: “...Тээ саашалжа ябабабди. Набтархан монгол мори унаһан урданай хүнүүд гэнтэ нюдэндэм харагдаһан шэнги болобо. Тэдэнэй дунда шэб шэнэхэн номо һурша нюргандаа үргэлһэн хүбүүхэн ябалсана. Енисейн хасаг Волосов баряанда абаһан эдир Бароное эгээл иишэнь, Сүхын острог асараа һэмнай.
Новоселенгинскын декабристнуудай музейтэй танилсабабди. Декабристнууд – Россиин түүхын хуби, энээниие яашье арсашагүй. Теэд Петр хаанай уг зорилгонуудые хамжан зүдхэһэн Ород гүрэнэй түрүүшын гидротехник өөрынгөө нютаг дээрэ эдээнһээ дутуугүйгөөр дурдуулха арга бэлигтэй ха юм. Урда үдэрынь Үндэһэтэнэй музейдэ ороходоо, урданай номо һурша, эмээл хударга илангаяа һонирхон харабаб. М.Сердюковой эсэгэ Имеген Зонтохонов эгээл иимэ эд хэрэгсэлнүүдые урлан бүтээдэг байгаа гэжэ мэдэхэ байгаа ха юмбиб. Теэд Бароно Имегенов тухай материал музей соо оройдоо үгы байба, халагламаар”.
Буряадай мэдээжэ эрдэмтэн Ш.Б.Чимитдоржиевтай, арадай уран зохёолшо А.Л.Ангархаевтай, Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ М.Р.Чойбоновтой, БНЦ-гэй директор Б.В.Базаровтай уулзаһан, буряад эрдэмтэдэй М.Сердюков тухай хүдэлмэринүүдтэй танилсаһан байна. Буряад орон Вышний Волочок хоёрой хоорондо ёһотой харилсаан тогтоогдохо зэргэтэй гээд Е.Ступкин тоолоно. Һайшаалтайнь гэхэдэ, “Буряад үнэн”, “Бурятия” сонинуудта дэлгэрэнгы удхатай материалнууд тиихэдэ үгтэһэн бэлэй.
Гайхал түрүүлмээр шүтэн сахина
М.И.Сердюковой нэрые, алдар сууе Вышний Волочогто гайхалтайгаар, шүтэн һүгэдэлгэтэй гэмээр сахидаг юм байна. “Юрий Долгорукиие Москвада, Петр I хааниие Санкт-Петербургда ямараар шүтэдэг бэ, тэрээн мэтээр Михаил Сердюковой нэрые Вышний Волочогойхид хүндэлэн сахидаг” - гээд, автор бэшэнэ. Урданай олон шэнжэлгэнүүд соо, словарьнууд соо М.Сердюков Новгородой баян хүпеэс, хальмаг гээд нэрлэгдэнхэй. Харин түрэһэн газарынь тодоруулагдахадаа, бүхы юумэн һууридаа ороо һэм шуу. Вышний Волочогто М.Сердюковой усадьба-бууса бии. Ород архитектурын ёһотой хүшөө. 2001 ондо Вышний Волочогто М.И.Сердюковой нэрэмжэтэ хизаар ороноо шэнжэлгын бүлгэм байгуулагдаһан. Тэнгэридэ наран ганса гэдэгтэл Вышний Волочогойхидой зүрхэ сэдьхэлые буряад-монгол изагуурта хүбүүн сүм эзэлэнхэй юм байна.
Номой автор Е.И.Ступкин 1947 ондо Тверской областьдо түрэһэн намтартай. Ород Уласай Сэтгүүлшэдэй болон Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн. 12 номой автор. Олон тоото литературна шангуудай лауреат.
Түүхэтэ баримтануудаар баян, эрдэм шэнжэлгын шэнжэтэй. Гэхэ зуура уран зохёолой-публицис аргануудые автор шадамараар хэрэглэнхэй гээд тододхоё. Булюу һайн талань гэхэдэ, үнэн халуун сэдьхэлээ зорюулаа. Ажаглалтануудынь зүйтэй. “Буряадай музейнүүдтэ энэ хүндэ зорюулагдаһан тусгаар булан үгы. Агууехэ Петр I хаантай зохёохы үүсхэлээ хамжаһан элитэ гидротехник огто дурдагдаагүй. Шэнжэлгэнүүдшье һэбэрюушэг, гол түлэб ондоо талын авторнуудай бэшэлгые дууряана”. Иигэжэ Евгений Иванович үнэн сэхэеэ хэлээл даа. Дам саашань бодомжолоо һаа, М.Сердюковой наһанай ябадалда үндэһэлһэн уран зохёол бэшэхэдэ, хэн хорихоб? “Банзарай хүбүүн Доржи”, “Түрэл нютагһаа холо” романууд бии ха юм...
Хоймортоо залахыемнай уриһандал...
Хайрата һанагдаха Шираб Бодиевич Чимитдоржиев М.Сердюков тухай яһала бэшээ, ябуулга хээ бэлэй. Теэд тэрээнииень дэмжэн залгаха хүнүүд олдоогүй.
Номой эхиндэ болон түгэсхэлдэнь “Родился на Селенге”, “На родине Сердюкова” гэһэн хубинууд үгтэнхэй. Уг залгагша үри хүүгэд, ашанар гушанар тухайнь мэдэжэ абахада, хэды һонирхолтойб. Ураал шадар горно предприятинуудые байгуулжа, түмэр буйлуулха талаар баян А.Н.Демидовэй Анна басагые М.И.Сердюковой хүбүүн Иван һамга хэжэ абаһан. Сердюковой басаган Елена императрица Елизаветын дэргэдэ алба хэгшэ Василий Храповицкида хадамда гараһан. Бароно Имегеновэй үбгэн аба Зонтохонһоо эхилээд, 9 үеын зон бүридхэлдэ абтажа бэшэгдэнхэй. Мүнөө болотор үндэр угаа залган хүндэлдэг Е.М.Либерман Е.И.Ступкинтай ээм түшэлсэн, шэнжэлхы ажал ябуулгадань туһалаа.
“Буряад үнэн” сониной сурбалжалагшад Ород Улас түрын хэмжээндэ патриотис удхатай түсэлнүүдые бэелүүлгэдэ анхан сагһаа хабаададаг байгаа. Энэ удаа сониной ветеран, “Эсэгэ ороной урда габьяатай байһанай түлөө” орденой медаляар шагнагдаһан Н.Д.Бадмаринчиновэй Сэлэнгэ нютагһаа гарбалтай Бароно Имегеновэй – Михаил Сердюковой нэрые мүнхэлэлгэдэ хүшэеэ гаргалсаһаниинь онсо сэнтэйл. Сониноймнай ойн баярай жэлдэ бэлэг-хэшэг мэтээр буужа ерээл, Евгений Ступкинай ном.
Буряадта аяншалга хүгжөөлгэ амин шухала асуудалнуудай нэгэн гэнэбди. Бароно Имегенов мэтын сэсэгы дээжэ хүнүүдээ нютагайнгаа омогорхол болгон харуулаа һаа, Хии моримнай бүри дээгүүр хиисэхэнь лабтай.
Юрэнхыдөө, һэшхэлыемнай һэрюулхэ гэһэн хонхо зэдэлбэ гү? Суута хүнүүдээ хоймортоо залахыемнай уриһандал...
Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА, Буряад Уласай болон Ород Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, “Байгал” сэдхүүлэй редактор
