​Алтан гадаһан – аянай залуур

© фото: Николай Шабаевай дурадхаһан гэрэл зураг

Газар дэлхэй дээгүүр алишье зүг руу аянда гарагшад зүг шэгээ төөрингүй ябаха оройдоол гансахан аргатай гээбы. Энэ хадаа аглаг тэнгэриин үндэртэ аһан ялагар мүшэн, газарай ямаршье хубида байгаад харахадашни, шанха хойто зүг заагаад яларжа байдаг мүшэн гэжэ тодорһон бэлэй. Тэнгэриин Долоон үбгэдэй захын хоёрой үргэлжэлэл - Алтан гадаһан. Манай хүршэ Монгол орон гүрэнэйнгөө дээдын шагналые айхабтар ухаантайгаар “Алтан гадаһан” гэжэ нэрлэһэн байдаг. Ажабайдалай аянда гараад ябаһашуулай замаа төөрингүй дабшахын түлөө яларан уряалжа байдаг одон гээшэл даа.

Энэ һарын түрүүшын үдэр Монголой Улаан-Үдэ хотодохи Түлөөлэлгэтэ газарта хоёр ороной хоорондын хэмжээнэй баяртай ушар үнгэрбэ. Юуб гэхэдэ, Буряад Уласай уран зурааша Юрий Ендонович Мандагановта Монгол Уласай дээдын шагнал – “Алтан гадаһан” орден барюулагдаба.

Дээдын шагнал барюулаад...

– “Алтан гадаһан” болобол Монгол гүрэнэй хариин эрхэтэдтэ барюулагдадаг дээдын шагнал. Юрий Ендонович хоёр ороной харилсаануудай хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулһан үндэр бэлигтэй уран зурааша гээшэ. Монгол Уласай Юрэнхылэгшын, Засагай газарай, мүн өөрынгөө зүгһөө энэ ушараар Юрий Ендоновичые хани халуунаар амаршалаад, түрэл оронойнгоо дээдын шагнал тон дуратайгаар гардуулнаб, – гэжэ Монгол Уласай Юрэнхы консул Дэмбэрэлын Нямцэрэн орден барюулхадаа хэлэбэ.

Ю. Е. Мандаганов 1988, 1997 онуудта хоёр удаа уласхоорондын хэмжээнэй үзэсхэлэн Улаан-Баатар хотодо дэлгэһэн, дүй дүршэлөө халан абалгада бэлигэйнгээ нюусануудтай хубаалдажа, хожомой тон дүтын харилсаануудай талаар хэлсээнүүдые баталһан юм. Тэрэл үедөө «Улаан-Баатар хотын соёлой тэргүүн ажалтан» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө бэлэй. Орос орондоо олон тоото нэрэ зэргэнүүдэй хажууда энэнь бүхэли ехэ гүрэнэй нэрэ зэргэ гээшэ ха юм даа.

Хорон хамшагһаа боложо, хоёр ороной хоорондын хүл татаад байһан энэ ушарта Монгол оронойнгоо дэбисхэр дээрэ – Монголой Юрэнхы Түлөөлэлгэтэ газарта Буряадайнгаа түрүү хүбүүдэй нэгэн Юрий Ендоновичой баярые хубаалдахаяа ерэжэ, эндэ хабаадаһан зониие нэрлэбэл: Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал, Арадай Хуралай Эдэй засагай бодолгын, байгаали ашаглалгын болон байгаали хамгаалгын хорооной гэшүүн, Арадай Хуралда КПРФ-эй бүлэгэй хүтэлбэрилэгшын орлогшо Баир Цыренов, Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал, Арадай Хуралай Бюджедэй, татабариин болон мүнгэн һангай талаар хорооной гэшүүн Сергей Пашинский, Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева, Буряад Уласай Үндэһэтэнэй музейн захирал Татьяна Бороноева, Оросой Холбооной Гүрэнэй Дүүмын, Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал байһан, Захааминай аймагай хүтэлбэрилхы зургаануудта олон жэлдэ хүдэлһэн Бато Семёнов, Оросой Буддын шажантанай заншалта Сангхын Бандида хамба лама Дамба Аюшеев, Юрий Ендоновичой нүхэр, архитектор Александр Яковлев.

Тиихэдэ алхам бүхэнөөрөө нютагайнгаа нэрэдэ нэмэри хэжэ ябадаг хүбүүгээ амаршалхаяа Санага нютагай түлөөлэгшэд – Баяр Жамьянов, Оюна Мархаева, Саяна Будаева гэгшэд ерэжэ, амаршалжа хабаадаа. Юрэдөө Санага нютагаархид Юрий Ендоновичой бүтээжэ байһан Арьяа-Баала бурханай ехэ хүдэлмэридэ үдэр бүриин анхарал, үдэр бүриин дэмжэлгэ үзүүлжэ байдаг юм. Энэ хэрэг бэелүүлжэ байхын тула һайн дуранай буян үйлэдэлгын “Нэгэдэл” гэжэ жаса байгуулаад, энэ жасын ажал ябуулга бүхы Буряад ороноор дэлгэржэ, гадуур холуур мэдээжэ болонхой. Тус жасын түрүүлэгшэ, нютагай эдэбхитэн Солбон Будаев жасынгаа ажал ябуулгые шадамар бэрхээр ударидажа, нютагай арад зоной хүндэдэ хүртэжэ байдаг.

Буряадай Оперо болон баледэй театрай гол дуушад, Буряадай арадай дуушан Намхайн Мөнхзул Буряадай габьяата дуушан Доржо Шагдуров хоёр шагнагдагшын хүндэлэлдэ аялга һайхан дуунуудаа баряа, Буряад орондо олон удаан жэлнүүдэй туршада ажаллажа, хүүгэд багашуулые морин хуур дээрэ тогложо һургажа байдаг, морин хууршадай ансамбль байгуулаад ударидажа байдаг Монгол Уласай соёлой тэргүүн ажалтан Нацагдоржийн Нямдорж морин хуураа абажа ерэжэ, энэ баярай шэмэг болобо гээшэ.

– Юрий Ендоновичнай Оросой габьяата, Буряадай арадай уран зурааша. Буряадайнгаа арад түмэндэ дурлуулһан, эгээл ехэ хүндэтэй хүнүүдэймнай нэгэн гээшэ. Монгол ороной засаг зургаанай энэ хүнэймнай зохёохы ажалые, бэлигыень иимэ үндэрөөр сэгнэһэн ушарта айхабтар ехэ баяртай байһанаа мэдүүлнэбди. Түбһэн юумэндэ түүрдэжэ байхагүй, түбшэн томоотой, хөөрэлдэжэшье байхада урматай, хэлэһэн үгэнүүдынь сэнтэй, Буряад ороной бэрхэ хүбүүдэй нэгэн гэжэ бидэшье үндэрөөр сэгнэжэ байгшабди. Юрий Ендоновичой хэды олон хүдэлмэринүүд хотын хэдэн мэдээжэ газарнуудые шэмэглэжэ байдаг гээшэб, – гэжэ амаршалгын үгэнүүдые хэлэхэдээ, уласаймнай соёлой сайд Соёлма Баяртуевна дулааханаар дурсан хэлэбэ.

Уг удамаараа Санагын гарбалтай Юрий Ендонович 1947 ондо Закаменск хотодо түрэһэн юм. Урлалайнгаа орьёл өөдэ эсэхэ сусахые мэдэнгүй дабхижа, хэдэн олон хари оронуудаар үзэсхэлэнгүүдээ дэлгэжэ, дэлхэйдэ мэдээжэ болоод ябаһан нютагайнгаа бэлигтэндэ баяр талархалаа мэдүүлээд, хоёр үгөөр гэр бүлэтэйнь танилсуулая даа. Наһанайнь нүхэр Нина Жигжитовна Мандаганова Агинск һууринай, бүхы наһаараа шууданай хүдэлмэрилэгшэ байһан юм.

Ехэ басаганиинь Сэлмэг Юрьевна Эрхүүгэй ехэ һургуули дүүргэһэн, Агада багшалдаг, һургуулиин захиралай һуралсалай талаар орлогшо. Үнгэрһэн зундаа абынгаа бүтээжэ байһан Арьяа-Баала бурханда олон зоной хамһабариин туһа үзүүлжэ байхада, гэр бүлөөрөө Санага ошожо, машина соогоо хоножо байжа, хүдэлэлсэжэ ерэһэн байха. Абынгаа замаар Чингис Доржо хоёр хүбүүд ошонхой, уран зурааша, барималша, нарин дархан мэргэжэлтэй. Хоюулаа Буряад Уласай Гүрэнэй шагналда хүртэхэ азатай байһан хүбүүд.

– Иимэ ушар байдалда ороод байхадаа, сэдьхэл хүлгөөд байгдана. Эндэ ерээд байһан та олондо барандатнай тон ехэ баяраа мэдүүлнэб. Эрхим хүндэтэ Нямцэрэн хатагтай, Танда, Танай нэрээр Монгол ороной Юрэнхылэгшэдэ, Засагай газарта гүн сэдьхэлэй баяр баясхалан хүргэнэб! Минии Монгол орондо үзэсхэлэн дэлгэхэдэмни туһа үзүүлһэн Оросой Холбоондо Монгол Уласай соёлой талаар түлөөлэгшэ Хүрэлбаатарын Дамдинсүрэндэ мүн лэ ехэ баяраа мэдүүлнэб, – гэжэ Ю. Е. Мандаганов өөрынгөө ээлжээндэ үгэ абахадаа мэдүүлбэ.

Иимэл юм ха юм даа, аян замай залуур Алтан гадаһан ажамидаралай, ажабайдалай, найрамдалай, амитан зоной хоорондын харилсаанай залуур боложо, манай хүбүүнэй үбсүүндэ бадарһан “Алтан гадаһан”.

Николай ШАБАЕВ, Монгол Уласай Соёлой тэргүүн ажалтан