406
Очир Мухтарович Бухаев 1921 оной октябриин 20-до Харганын хошуунай Баргажанай уездын Элһэн һууринда малша айлай гэр бүлэдэ түрэһэн намтартай.
Очир хүбүүнэй эдир наһан хүдөөгэй байдалай хүндэхэн хүлгөөн соо үнгэржэ, яһала хатуу шулуу долёоһон хүн гэхэдэ, алдуу болохогүй. Бага балшар наһанһаа ажалай алтан жолоо барижа, аба эжы хоёртоо шадал зэргээрээ туһа хүргэхэ гэжэ оролдодог байгаа.
Тулюур, үгытэй хүнэй байдалые хоёр нюдөөрөө хараһан, мүн өөрөөшье сараар, морёор анзаһа шэрээд, һарын сагаанда газар хахалһанаа сэдьхэлдээ элихэн һанадаг байгаа. Ажал хэжэ, гараа нилээн холооһон, хүлһэеэ баһал гоожуулһан энэ хүн ажалша бэрхэ байнгүй яахаб даа. Эжы, аба, эхэ нютаг эгээл дэмбэрэлтэйгээр, эгээл дүтөөр, эмгэн дулааханаар һанагдадаг бэзэ. Тиимэһээ Очир Мухтарович түрэл нютагайнгаа түүхын хуудаһан соо ажалай тон эдэбхитэй үүргэ дүүргэһэн хүнүүдэй нэгэн болоно. Үбэлэй ханхинама хүйтэндэшье, зунай ааяма халуундашье хамтын ажалай түлөө хамсыгаа шаман хүдэлхэдөө, эсээ сусааб гэжэ гэмэржэ, хэнтэглэжэ огто ябаагүй. Үнэхөөрөө ажабайдалай орёохон зам гаталһан нэрэ солотой.
1930 онһоо Элһэнэй эхин һургуулида һуража эхилһэн байна. Эхин һургуулиин түрүүшын пионервожата Арамхи Ангадаевич Аймпилов эгээ түрүүн гурбадахи классай һурагша Очир Бухаевта пионерскэ галстук хүзүүндэнь зүүлгэһэн намтартай. 1935 ондо 5-дахи класс дүүргээд, Хурамхаанай долоон жэлэй һургуулиин табадахи класста һуража захалаа һэн. 1941 оной июнь һарада наймадахи класс дүүргэһэн. Тиигэһээр байтар, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, һуралсалаа орхижо, «Каганович» колхоздоо тоо бүридхэгшээр 1942 оной февраль һара болотор хүдэлөө. Үнишье болонгүй Баргажанай аймагай арадай гэгээрэлэй таһагай зууршалгаар, түрүүшээр Хонхинын, удаань Нуурай эхин һургуулинуудта багшаар хүдэлөө. «Иигээд лэ, үе наһаараа багшын мэргэжэл шэлэн абажа, ажалһаа таһалгаряагүйгөөр эрдэм мэдээсэеэ дээшэлүүлэн һуража, багшын дипломтой болоо хүм», – гэжэ абамнай мандаа хөөрэдэг һэн.
Дайнай дүлэн соогуур
1943 оной намар сэрэгэй албанда татагдажа, Улаан-Үдэ хотын дэргэдэхи Комушкын гарнизондо залуу сэрэгшын һургуули гараа. Тэрэл намартаа нарата Украинын ниислэл хото Киевһээ холо бэшэ, Днепр мүрэнэй зүүн эрьедэхи Дарница станци шадарай түмэр харгы заһабарилгын хүдэлмэридэ татагдаа. Тэндэ ябахадаа, дайсанай бомбонуудай тэһэрэлгэ нюдөөрөө хараа, бэе дээрээ туршаа, олохон нүхэдөө алдаа. Саашань Очир Мухтарович иигэжэ хөөрэгшэ бэлэй: «1943 оной ноябриин зургаанда манай батальоной сэрэгшэд үльгэр домогто ороһон Днепр мүрэн дээгүүр табигдаһан понтонно хүүргээр дамжан, нүгөө эрьедэнь гаража, Киев хотые дайсанһаа I Украинын фронтын сэрэгшэдтэй сугтаа сүлөөлэлсөөбди. Үглөөдэрынь бидэниие дайсанай вагонуудта һуулгаад, Казатин город тээшэ эльгээгээ. Һүниндөө хоёр удаа немец самолёдууд бидэниие бомбодоо.
Гайтай саг байгаа даа! Гэнтэ поездын эшелон дээрэ дайсанай самолёдууд харсага мэтээр элижэ эхилбэ. Яаха бэлэй?!.. Тэрьедэжэ бэеэ абархын аргагүй. Уданшьегүй хажуудамнай шэдэһэн бомбын шэхэ дүлиирмэ абяан дуулдажа, ойр зуура бүтүү харанхы болошоо һэн. Намтай зэргэлээд һууһан ород нүхэрэймни гарынь шархатажа, ехээр шуһатаба. Хүхэ сагаан болошоһон нюуртай нүхэрэйнгөө гарайнь шархые бушуу түргэн самсаяа таһалжа уяа һэм. Тиихэдэ нэгэ хэдэн солдаадууднай ами наһаяа алдаһан юм. Дайлалдаха газартаа хүрэнгүй, үхэлэй һабарта дайрагдаха ушарнууд али олон болоо ааб даа.
Удаань Умань, Шепетовка, Винница болон бусад хото городуудые, хүдөө нютагуудые дайсанһаа сүлөөлэлгэдэ хабаадалсаабди. 1943 оной үбэл, 1944 оной хабар Баруун Украинын газар дээгүүр түмэр зам заһабарилсаабди.
Улаан Армиин зунай ехэ добтолгодо маанадые II Украинска фронтын бүридэлдэ оруулаа һэн. Дайсанай миномёдуудай шанга буудалгаан доро, нэгэтэ бэшэ буунуудаа гартаа баряад, дайсанай добтолгые бута сохёод, түмэр харгыгаа саашань һэргээдэг байгаабди.
1944 оной намар Львов хото дайсадһаа сүлөөлэлсөөбди. Һүүлээрнь Карпаадай хадануудай хабшалнууд соогуур татагдаһан түмэр зам заһабарилсаабди. Тэрэнэй удаа маанадые IV Украинын фронтын сэрэгшэдэй бүридэлдэ оруулаа. Польшын газар дээрэ түмэр замай харгынуудые һэргээгээбди. Краков, Освенцим хотонуудые дайсанай һабарһаа сүлөөлэн абалсаабди. 1945 оной май һарын эхиндэ Чехословакиин газар дайдаһаа дайсаниие намналгада хабаадалсаабди. Агуу Илалтын үдэрые Моравская Острава шадар угтажа, булта ехээр хүхижэ, баярай охиндо абтаад, агаар руу буудажа салют үгөөбди. Дайнай дүүрэһэн хойно Московско-Курска түмэр замай гол харгые Дружковка, Краматорск станцинуудта бодхоолсоод, һүүлээрнь Москва шадар Тарусска станци, Тула хотын түмэр зам һэргээгээбди. 1946 оной хабар Донбассай Славянск хото ерэжэ, тэндэхи түмэр замай харгы заһабарилсаабди. Эндэһээ 1946 оной декабриин 28-ай үдэр сэрэгэй албанһаа табигдажа, 1947 оной январь һара соо гэртээ бусажа ерээ бэлэйб».
Жэшээтэ ажалаараа суурхаа
Удааншье амарангүй, февраль һараһаа эхилээд, һуралсалай жэлэй дүүрэтэр Хурамхаанай дунда һургуулида, 1947 – 1949 онуудаар Элһэнэй эхин һургуулида, 1949 – 1954 онуудаар – Аргадын дунда һургуулида, саашань 1954 онһоо 1957 он болотор Хонхинын эхин һургуулида багшалаа. 1957 онһоо эхилээд, түрэл Элһэн нютагайнгаа эхин һургуулида багшалаа. 1960 – 1970 онуудаар һургуулиин захиралаар ажаллаа. Тэрэ үедэ һургуулиин һуралсалай байшангууд, хүүгэдэй интернат, мастерской гэхэ мэтэ юумэнүүд олоор бодхоогдожо, ашаглалда оруулагдаһан юм.
Элһэнэй һургуулида хүдэлһэн багшанарай ехэнхинь Очир Мухтаровичай шабинарынь болоно. Мүн хүдөө ажахын элдэб һалбаринуудта хүдэлһэн хүнүүдэйшье дунда олон шабинарынь байгаа. Эндэ гайхалтайшье юумэн огто үгы. Энэмнай ажабайдалай жама ёһо бэшэ аал?
Номгон даруу абари зантай Очир Мухтарович Бухаев заримдаа нүхэдөөрөө гү, али танил хүнүүдээр уулзахадаа, иигэжэ хөөрэдэг байгаа: «Таанад, нүхэд! Телевизорэй сэнхир экранаар харуулдаг дайн гээшэ дайн бэшэ. Үнэн дээрээ дайнай газарта ябахадаш аймшагтай. Эндэ тэндэ бомбын тэһэрээн, туулган һомоной эшхэрээн дуулдажал байха. Үлзы жаргал хубитайл һаа, амиды мэндэ тулалдаан сооһоо гарахаш».
Тэрэ хатуу дайн дажарай дүүрэһээр 76 жэл үнгэрбэ. Энхэ амгалан байдал тиимэшье бэлэхэнээр ерээгүй ха юм даа.
Хүн бүхэн өөрынгөө һүүлээр һайн һайхан мүр сараа үлөөхэ гэжэ оролдодог. Ажалай болон дайнай ветеран Очир Мухтарович Бухаев олондо хэрэгтэй ехэл юумэ хэһэн. Багшаар хүдэлжэ, яһала олон хүбүүд басагадые эрдэм номой харгыда гаргаа. Дайн сэрэгтэ ябажа, энхэ тайбан байдалай түлөө улаан шуһаяа адхажа, эрэлхэг баатаршалга харуулан, дархан солоёо нэрлүүлжэ шадаа.
Нютагайнгаа урган ябаа залуу үетэниие уг гарбалаа, түүхэ домогоо, ёһо заншалаа бодотоор мэдэжэ, сахижа ябахынь тула үндэр түрэлтэ Соодой ламын мүндэлэн түрэһөөр 150 жэлэй ойн баярта зорюулан, түүхын баримтануудтай томохон зохёол бэшэжэ, «Буряад үнэн» газетэдэ толилуулһан юм.
Дайнай болон ажалай ветеран Очир Мухтарович Бухаев «Эсэгын дайнай II шатын» орденоор, «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941 – 1945 гг.» болон бусад юбилейнэ медальнуудаар, мүн Буряадай АССР-эй Гэгээрэлэй министерствын Хүндэлэлэй грамотаар, «Ветеран труда», «За доблестный труд”, “В ознаменование 100-летия со дня рождения Ленина» гэһэн медальнуудаар шагнагдаһан байна.
2014 ондо Очир Мухтаровичай бэшэһэн «Номол Һэнгэлдэр эсэгын угай түүхэ домогһоо...» гэжэ номыень ууган хүбүүниинь хэблэлдэ бэлдэжэ гаргаһан юм.
Малша, ажалша угайнгаа һүр һүлдые дээрэ үргэжэ алдаршуулһан, Бухаев Очир Мухтарович 2009 оной октябриин 31-дэ наян юһэдэхи жэл дээрээ наһа бараһан байна.
Наһанай харгын ута замые гаталха гээшэ наадан зугаа бэшэл даа. Бүмбэрсэг дэлхэйнгээ алишье зүгтэ Очир Мухтаровичай түрэһэн тоонто элинсэгээ магтуулжа ябаһаниинь яаха аргагүй дэмбэрэлтэй үйлэ хэрэг. Эсэгымнай гэрэлтэ дурасхаал манай зүрхэндэ хододоо мүнхэ байхал!
Владимир БУХАЕВ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн
