Татаарнуудай орон нютагаар аяншалга

Сайн байна, Казань хото! Үбэлэй сагта утаан хушалтатай Улаан-Үдэһөө Казаньда бууһан би ариг сэбэр агаараарнь амилжа мэдээб. Газ түлишэтэй һэн хойноо татаарнууд бидэндэл адли бэрхэшээлгүй. Тиимэһээ хотын тэг дунда саһаниинь саб сагаахан. Хэдэн үдэр хэмгүй ехээр саhан ороо (Юрэдөө саhан намайе дахаhан мэтэ - ябаhан лэ газартам ороо. Саhаар угтаад, саhаар үдэшөө. Һайн тэмдэг лэ!). Аэропортдо буухатаяа сасуу такси захяад, буряадуудтаяа ниилэхэ хүсэлтэй телефоноор холбоо барибаб. Энэ дороо Казань хотын Кремль хүрэжэ ерэ гэбэ. Жэгтэй гээшэнь – үсэгэлдэр Москвагай Кремлиин хажууда уулзалга болоо, мүнөөдэр – Казань хотынхи руу шамдахам гэжэ зосоогоо бодобоб. Татаар яhанай жолоошонтой ярилдаhаар, жэгдэ үргэн харгыгаар табилуулhаар ябанабди. Авто-унаагаа ехэ шадамараар жолоодохо зуураа Татарстантай иигэжэ танилсуулна:

«Манай эндэ элдүүрилэгдэдэггүй газар үгы. Совет засагай бутаран һалахада, хубиин гарта оробошье, хооhоор байнагүй. Хүдөө нютагууднай хүгжэhөөр. Бишье Казань хотын захада ажаhуудагби. Газаагаа огородой эдеэ ургуулнаб, саадтайб, нохой гахайтайб... Ганса энэ ниислэлнай бэшэ, Татарстанай дэбисхэр дээрэ байгаа бүхы хото городууд hалбаржа байна. Илангаяа шэнгэн түлишэ (нефть) ашагладаг газарнуудта оршодог нютаг hууринуудай байдал бүри hайн... Татаарнууд бүхы үйлэдбэриеэ үлөөжэ шадаа. Завод болон фабриканууд ажалаа ябуулһаар».

 Жолоошоной урмашамаар хөөрөө шагнаhаар, Казань хото оробобди. Багтаал хадаа болоо гээд, эндэ тэндэ хабшуулаад бодхоогдоһон гэрнүүд харагданагүй. Түсэбэй ёһоор барилга эндэ эмхидхэгдэнэ гэжэ эли. Түбтэнь оршодог урданай гэрнүүд шэнэлэгдэжэл байдаг хэбэртэй. Нютагай түхэл шарай тухай саашадаа зогсохоб. Жэгтэй гоё зугаа дэлгэһэн жолоошонтоёо хахасаад, Буряад Уласаа түлөөлжэ ерэһэн эдир сэдхүүлшэдтэеэ ниилээ бэлэйб. Тэдэнтэеэ хамта Үндэһэтэнэй музей соо татаарнуудай түүхэ уудалан, экспонадуудые харабабди. Татаар арадай заншалта хубсаһа хунар, үндэһэн ажахыдаа хэрэглэдэг зэмсэгүүд, гэр байрын эд зөөри... Үни галабай түүхэ һэргэн, хазаарнуудай хашхаралдаан соностоһон шэнги болобо. Ехэ Монгол Уласай мянган моридой түбэрөөн дуулдаһан мэтэ байба. Хаанта засагай, Совет үедэ татаар яһатанай байдал эли тодоор тобойлгоһон экспонадууд жэрылдэн табяатай.

Эдир сэдхүүлшэдэй уулзалгаһаа

 Буряадай Эдир сэдхүүлшэдэй эблэл “Алтан гуурһан” гэжэ урилдаа һурагшадай дунда эмхидхэдэг гэжэ мэдэнэбди. Үнгэрһэн жэлэй урилдаанай дүнгүүдээр Сэлэнгын аймагай Гусиноозёрскын 4-дэхи һургуули илалта туйлаһан байгаа. Казань хотодо анха удаа зарлагдаһан “Волжские встречи - 32” гэжэ уулзалгада оролсохо арга боломжодо илагшад хүртэһэн байна. Казаньһаа холо бэшэ оршодог “Солнечный” гэжэ амаралтын түбтэ тэдэниие угтан абаа. Ой соо оршодог энэ түбтэ болбосон түхэлтэй байранууд баряатай. Ехэ зохид һуудал байдалтай бааза байна. Дүрбэн үдэрэй туршада үхибүүд сүлөө забгүй һуралсал гараа. Москваһаа болон Казаньһаа ерэһэн арбаад спикернүүд үхибүүдэй асарһан ажалнуудые сэгнээ, алдуу эндүүнүүдыень оложо, һургаал заабаринуудые хэлээ. Татарстанай гүрэнэй ехэ һургуулиин доцент Роман Баканов газетэ хэблэхэ шэглэлээр үхибүүдтэй хүдэлөө. Россиин Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай дэргэдэ хүдэлһэн фотокорреспондент Рамиль Галиев гэрэл зураг буулгаха хэрэгэй оньһонуудые ойлгуулаа. Москвада “Комсомольская правда” сониндо хүдэлхэдөө, эстрадын мэдээжэ дуушадаар нүхэсэһэнөө хөөрөө:

“Тэдэн юундэ гэрэл зураг буулгагшатай нүхэсэхэеэ һананаб? Жэшээнь, “Золотой граммофондо” дуушад бултадаа нюдэ һаргама ялагар талагарнууд ерэнэ. Нэгыень лэ газетын хуудаһанда табиха болонот. Хэнииень табихаб гэжэ гэрэл зураг буулгагшал шиидхэхэ ха юм”.

Эдиршүүлые дахуулаад...

Эдир сэдхүүлшэдэй эблэлэй толгойлогшо Людмила Будажаповна Доржиевагай ашаар Буряадай үхибүүд тухай һураг суу холо гадуур тарана. Юундэб гэхэдэ, гушаад жэлэй туршада эдиршүүлые гансашье Росси дотороо бэшэ, Европын гүрэнүүдээр абаад ябана ха юм. Америкын Аляскашье хүрэһэн аабза. Хахад дэлхэй сохом хараа. Хүсэһэнөө заабол хүсэлдүүлхэеэ оролдодог Людмила Будажаповна багаһаа спортдо эльгэтэй. Сэлэнгынгээ аймагта хүсэшэгүй хурдан тамиршан нэрэтэй байһан. Тиимэһээ мүнөөшье үбдөөб, хүгшэрөөб гэжэ һуудаггүй – урагшаал зүдхэһөөр. Буряадай гүрэнэй радиодо хүдэлһэн сагаа Людмила Будажаповна дулааханаар дурсаа бэлэй. Элитэ ехэ уран зохёолшодтой – Доржо Эрдынеев, Цыден-Жаб Жимбиев болон бусадтай ажаллаһанаа тэмдэглээ. Тиихэдээ “Буряад үнэндэшье” материалнуудаа асардагаа хөөрөө бэлэй. Цырендулма Дондогойһоо материални хэзээ гарахань бэ гэжэ асуугаад: “Хэр бэ гэжэ асуухын орондо хэзээ гарахань бэ гэжэ нэхэнэш”, - гэһэн харюу дуулаһан юм. Сэдхүүлшэнэй зам гаталаад, дүршэлөө залуу халаанда дамжуулһаар ябанал даа. Һургуулиин шаби ябахадам, намайешье “Океан” абаашаһан юм.

Казаньтай дүтөөр танилсаад...

Татаар арадай хүндэмүүшэ дэлгэр сэдьхэлтэйень бодотоор мэдэрээб. Казань хототой бүри дүтөөр танилсаха хүсэлтэй буудалһаа гарахатайм сасуу пулаад боонхой татаар басаган авто-унаагайнгаа сонхоор шагаагаад: “Буулгаад үгэхэм, һуугты. Түлбэри хэрэггүй”, - гэбэ. Замдаа танилсабабди. Лейла Беляловагай басаганиинь баһал эдир сэдхүүлшэн байшаба. Өөрөө программист мэргэжэлтэй. Гэбэшье заримдаа аяншалагшадые дахуулаад, гидээр хүдэлдэг тула намда Казаньда хайшаа ошохыемни заажа үгэбэ. Хоёр эрье холбоһон хүүргэ дээгүүр гараха замдаа Кол Шариф гэжэ мечеть руу харуулба. «Иишээ заатагүй орожо хараарайт», - гэбэ. Казань хотын Арбат дээрэ тараа бэлэйбди. Үнөөхи Казань хотын Кремльдээ дахинаа бусаад, зосоонь оршодог Кол Шариф мечеть одоол орожо харабаб. 1995 ондо һэргээгдэһэн энэ мечеть дотор ба гадар талаһаа нюдэ хужарлама һайхан даа. Ислам шажантай татаар арад Россиин бүридэлдэ нилээд юумэ үзэһэн. Үнгэрһэн зуунай үеэр хашалган хамалганда абтажа, Сибирь руушье сүлүүлһэн. Буряадтамнайшье татаар үндэһэтэн ажаһууна ха юм. Мечетьтэй танилсаад, Казанка мүрэнэй хажуугаар ябажа, газар хахалагшадай ордон хүрэһэн байнаб. Тэрэ ордон дотор Татарстан Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаман оршоно. Һүрөөтэй томо ордон холоһоо харагдана. Тэг дундань Модон ургажа байһан шэнгеэр һиилээтэй. Татарстанда хүдөө ажахыда ехэ анхарал хандуулагдана гэжэ ойлгохоор. Эгээл тиимэһээ татаарнууд бүхы Москва хотые эдеэ хоолоор хангана ха юм.

Даши Намдаковой бүтээл

Эжэл мүрэн руу урдан ородог Казанкын нүгөө эрьедэ Буряадаймнай алдар суута скульптор Даши Намдаковой бүтээл – гэр бүлын ордон оршоно. Казань хотые шэмэглэһэн аягын түхэлтэй энэ ордон һаяхана, 2013 ондо нээгдэһэн юм. Энэ байшангые хэдэн луу харууһална гэжэ ойлгохоор. Оройһоонь хотын түхэл шарай харамаар. Амаралтын үдэрнүүд тудажа, хажуудань гэрэл зурагаа буулгаад, зальбаран мүргөөд лэ ябаха баатай болоо һэмди.

Түрүүшын эрдэмтэн

 Казаньда алхалжа ябахадаа, Чимит Цыдендамбаевай «Банзарай хүбүүн Доржо» романһаа хэһэгүүд һанаанда ороо. Буряадаймнай түрүүшын эрдэмтэн холын Казаньда һурахадаа, эгээл энэ үйлсэ гудамжануудаар ябаал даа. Хотын түб хубилагдаагүй юм. Казаниинь ехэ һургуулиин дэргэдэхи Н. Лобачевскиин нэрэмжэтэ номой сангай байшанда Доржо Банзаровай дүрэ мүнөө хадаатай. Байгша ондо түрүүшын эрдэмтэнэй түрэһөөр 200 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэнэ. Энэ дэмбэрэлтэ ойн баярай урда Казань ошожо, нютагайнгаа түрүүшын эрдэмтэнтэй “золгохо” аргатай байһандаа золтой гээшэб!

Һүүлдэ хэлэгдэхэ үгэ

 Россиин ниислэлдэ ойрохон оршодог Татарстан Улас талаантай. Ажаһуугшадынь үндэһэн ажахыгаа, соёлоо алдаагүй - түрэлхи хэлээрээ харилсаһаар. Буряад арадай үри хадаа би нэн түрүүн Буряадтай холбоотой газарнуудаар ябажа үрдиһэндөө ехэ баяртайб. Үни холоһоо холбоотой буряад ба татаар арадуудай хоорондо хүүргэ байгуулбаб гэхэдэ болоно. Дахин уулзатараа баяртай, Казань хото!