Онсо харууһан доро

Тиихэ үедэ оройдоо 20-30 булган үлэһэн байгаа. Нэгэ дүрбэлжэн километртэ 1-2 амитан ажамидардаг һэн. Урдань табигдаһан түсэбөө дүүрэн дүүргэжэ, булганай тоо олон болгоһоной түлөө 1966 оной декабриин 2-то тус хүреэлэн РСФСР-эй Министрнүүдэй Зүблэлэй дэргэдэхи Гүрэнэй агнууриин ажахын Баярай бэшэгтэ хүртэһэн юм. 1996 онһоо Байгал далайн хажуугаархи газар дэбисхэр гээд, ЮНЕСКО-гой мэдэлдэ ороһон байна. 2011 оной сентябрь һарада Баргажанай хүреэлэнэй болон Забайкалиин Үндэһэтэнэй парк хоёрые нэгэдүүлжэ, «Заповедное Подлеморье» гэһэн эмхи байгуулһан гээшэ. Тэрээн соонь гурбадахинь боложо, Фролихинскын заказник оролсоо. Тиигэжэ Байгалай зүүн-хойто тала байгаалиин онсо харууһанай дэбисхэр болоһон.

Үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалитай, ургамалнуудтай, ан амитадтай тала дайдада үшөө дүүрэн шэнжэлэгдээгүй, хүнэй гэшхээгүй газарнууд байхал даа. Хүнэй нюдэнэй шэртээгүй газарнууд дэлхэй дээрэ үсөөхэн лэ байха. Һүүлэй үедэ аяншалагшад манай орон руу, имагтал Байгал далайн нюдэ һаргама һайхан байгаали харахаяа олоороо ерэдэг болоһониинь гайхалгүй. Эгээл олон аяншалагшад зунай сагта ерэдэг. Тэдэнэй 80 хубинь июнь һарын һүүл багһаа август һарын дүүрэтэр ябана. Тиигэжэ хүреэлэнэй мэргэжэлтэдтэ нэмэри ехэ ажал гаргана. Айлшадай хойноһоо нобшыень сэбэрлэхэ, журам сахихыень хинаха, түймэрһөө һэргылэлгын ажал ябуулха, зэрлиг амитадай зондо гарахагүй талаар аюулгүй байдал тааруулха гэхэ мэтэ. Юрэдөө, ажал гээшэ нэмэгдэдэг даа. 2021 оной декабриин 29- дэ Баргажанай хүреэлэнэй байгуулагдаһаар 105 жэл гүйсэбэ. Энэ ушараар “Заповедное Подлеморье” эмхиин захирал Михаил Овдинтой уулзажа, ажалаарнь һонирхоһон байнабди.

- Михаил Евгеньевич, «Заповедное Подлеморье» эмхи хэр ажаллажа байнаб? Мүнөө сагта ямар бэрхэшээлнүүд тохёолдоноб?

- Шиидхэгдээгүй асуудалнууд олохон. Нэгэдэхеэр, Үндэһэтэнэй хүреэлэнгүүд муугаар дэмжэгдэнэ. “Харууһалалгын онсо таланууд” гэһэн хизаарлалта хэрэггүй, экономикын хүгжэлтэдэ һаад ушаруулдаг гэжэ һанамжанууд ябадаг. Теэд мүнөө сагта зон энэ хизаарлалтануудай гол зорилгыень ойлгожо байна. Манай ажалшадые хүндэлдэг болонги. Тиингүй яахаб даа. Дайрагдаагүй газарнууд юундэ бүрин бүтэн байна гээшэб гэхэдэ, гүрэнэй харууһан доро байна ха юм даа. Хүреэлэнэй үгы байгаа һаа, үнинэй ой модыень отолжо, хитадуудта худалдаад, ан амитадыень, загаһыень хюдажа эдеэд байха һэн. Баргажанай суута булган хосороод, ганса нэрэнь үлөөд байха һэн даа. Ерээдүй сагта хүреэлэнгүүд нютагайнгаа һанда нэмэлтэ оруулдаг болохо бэзэ. Гүрэн дотор, манайшье Буряадта аяншалга хүгжэжэ эхилээ. Зунай, үбэлэй сагта олон можо хизаарнуудһаа зон ерэдэг болонги. Манай үзэсхэлэнтэ байгаали эндэ ажаһуудаг зондоо туһа болохо. Теэд арад зон байгаалияа хамгаалжа, гамнажа ябаагүй һаа, үгытэйл зандаа үлэхэбди гэжэ ойлгохо ёһотой. Хоёрдохи бэрхэшээл гэхэдэ – мэргэжэлтэдэй дутагдал. Энээн тухай хэлэхэнь эшхэбтэр шэнги. Теэд яахабши даа, манай ажалшадай салин аргагүй бага юм. Салингай эгээл бага хэмжүүрһээ шууд дээрэ. Бага салин дээрэ хоолойгоо тэжээжэ шадахагүй байһандаа, мэргэжэлтэд ябашана. Бидэ засагай ямаршье эмхинүүдтэ энээн тухай хэлэжэл байдагбди. “Үгытэй зон байгаали хамгаалжа шадахагүй” гэһэн оньһон үгэтэй болонгиб. Гэр бүлэеэ тэжээжэ шадахагүй байгаад, яагаад байгаалиин һайханиие сэгнэжэ, хамгаалха зорилготойгоор тайга соогуур ябахаб даа. Иимэ байдал ганса манай хүреэлэндэ бэшэ, гүрэнэй бүхы хүреэлэнгүүдтэ тогтоод байна. Харин ажалынь жэлһээ жэлдэ нэмэнэ. Аяншалагшадай тоо ургана, ойн түймэрнүүд олошорно, хуули бусаар загаһа, ан амитаниие агнагшадтай тэмсэлгэ ябуулагдана. -

- Баргажанай хүреэлэн ороходо, байра байдал ямар зохидоор бүтээгдэнхэй байдаг гээшэб. Тиимэ байдал танай мэргэжэлтэд хэнэ гээшэ гү?

- Баргажанай хүреэлэн соохи бүхы хэгдэһэн юумэн - манай мэргэжэлтэдэй ажал. Аяншалагшадые һонирхуулхын тула шэнэ харгы-зүргэнүүд байгуулагдана, мэдээсэлэй түбүүд баригдана, айлшадай ерээд амаржа хэбтэхын гэрнүүд табигдана, төөрихэгүйн тула мэдээсэлэй тэмдэгүүд тодхогдоно, жорлон, автомашинануудаа табиха газарнууд түхеэрэгдэнэ, Байгалай эрьеһээ шэртэн хараха талмайнууд гэхэ мэтэ булта манай ажалшадай хүсөөр хэгдэнэ. Баргажанай аймагай улад зонһоо хүреэлэн руу орохын тулада түлбэри абтадаггүй. Бусад зонһоо ёһын түлөө түлбэри абанабди. Аюулгүйгөөр, һанаа амар амархын түлөө байдал түхеэрэгдэнэ гэжэ хүнүүд ойлгохо ёһотой. Энэ һайхан байгаалиин бэлэг хадагалжа, аша гушанартаа дамжуулхын түлөө Үндэһэтэнэй хүреэлэнгүүд хэгдэнэ, ажаллана ха юм. Аяншалагшадые өөрын дураар хүреэлэн соо табяа һаа, аюулта ушарнууд болоходоо магад. Тиимэһээ ороһон гараһан зоной тооень абажа, ерэһэн зорилго тухайнь асуужа, мэдээсэлтэй танилсуулдагбди. Жэшээлхэдэ, хаб загаһа хараха талмайда шэмээгүйгээр ябахын тула резинээр хэгдэһэн тусхай юумэ дэбдеэбди. Тиигэжэ экскурсида олон зониие оруулха аргатай болообди. – Аяншалагшадые угтан абажа һонирхуулнат, хөөрэжэ үгэнэт.

- Аяншалгын хаһада хэр бэлдэжэ байнабта?

– Үнгэрһэн хэдэн жэлэй туршада ехэ ажал хэгдээ гэжэ бардамаар хэлэхэ байнаб. Забайкалиин Үндэһэтэнэй парк соо “Зэрлиг байгаалиин парк” гэһэн мэдээсэлэй түб нээгээбди. Энэ хадаа олон һалбаритай түб юм. Харууһалалгын, мэдээсэлэй, худалдаанай газар болоо. Баргажанай хүреэлэндэ “Булганай гэр” нээгээбди. “Давшын бахананууд” гэһэн экологическа зүргэ бүтээ. Эрэмдэг бэетэй, коляскаар ябадаг зондо “Змеиная бухта “ гэжэ газарта пандус бүтээһэн байнабди. Энэмнай зоной тон дуратай газар гээд хэлэмээр. Халуун аршаантай, тиимэһээ зоной хубсаһаяа тайлаха газар, һуужа амарха һандалинууд хэгдээ.

 - Байгал далайда гүрэнэй талаһаа анхарал табигдажа, ерээдүйн сагта үндэһэтэ хүреэлэнгүүд онсо дэмжэлгэтэй болохогүй юм гү?

- Байгал далайда анхарал ехэ байна. Теэд тойроод байһан тала дайдагүйгөөр Байгалай һайханиинь буурашахал даа. Мүнөөнһөө байгаалияа хамгаалжа шадаагүй һаа, ерээдүй сагта яахабибди? Үндэһэтэнэй хүреэлэн соо ажаһуудаг зоноор ехэтэ омогорходогби. Тэдэ зон манай түшэхэ, найдаха хүнүүд болоод байна. Хурбулиг, Катунь нютагуудай зон өөһэдөө байдалдаа, байгаалидаа гамтайгаар хандажа шэмэглэнэ, хадагална. Зайн галгүй, һайн харгыгүй байгаашье һаа, түрэл нютагаа орхингүй, бүри һайн болгохо гэжэ оролдоно. «Заповедный Чивыркуй» гэһэн ТОС байгуулагдажа, хүүгэдэй наадаха талмай, һүмэ, Соёлой байшан заһабарилагдаа, музей хэгдэжэ байна, худагууд һэргээгдэнэ, нобшоёо илгажа суглуулха ажал эхилээ. Тэрэ хэрэгүүдтэнь бидэшье оролсохо гэжэ шармайдагбди. Пеэшэнэйнгээ саана һуугаад муушалдаг зон байгаа юм ааб даа. Тиимэ зон өөһэдөө һайн юумэ хэхэеэ оролдонгүй, ганса атаа жүтөөн боложо, сэдьхэлээ доройтуулдаг гээшэ. Теэд байдал хубилжа, Байгал далайгаа тойроод һууһан зон өөрынгөө газар дээрэ эзэдбди гэжэ ойлгожо, нангин далайгаа хамгаалхын хэрэгтэ булта эбтэйгээр оролсохо бэзэ гээд найдагшаб даа.