Агада һалбарһан «Алтаргана» һайхан

Буряад угсаатанай уласхоорондын хуралдаан хүйтэндэ хосорхогүй, на­ранда хатахагүй алтарга­на ургамалай нэрэ даажа ябадаг гээд һануулая. 1994 ондо Хэнтийн аймагта эхиеэ абаһан хуралдаан мүнөө хүндэ сагта замхан алдаа. Юуб гэхэдэ, Агада үнгэргэгдэхэ “Алтарга­на-2020” дэлхэй дээрэ һүжэрһэн пандемиһээ бо­ложо, хоёр дахин болзоронь саашалуулагдаа. Мүн июли­ин 23-да, эхиеэ абаха үдэрэй үглөөгүүр шанга гэгшээр аадар орожо, тэнгэри бууһан байна. Зайн галай нэгэ под­станци шатажа, Агинское тосхон дээрэ гал унтараа. Хажуугаарнь бэлшэжэ ябаһан нэгэ морин сахилгаанда сохюулаа. Урилдаануудай болохо хэдэн талмай дээ­рэ хүгжэмэй, абяа тарааха хэрэгсэлнүүд дүрэшөө. Иигэжэ алтаргана ургамал мэтэ хүндэ хэдэн бэрхэшээл дабажа гараад, одоошье “Ал­таргана” үнгэргэгдэбэ гээшэ.

Хэмжээ ябуулга үнгэргэхын түлөө тойрогой бүхы соёлой, һуралсалай гуламта­нууд нэгэдээ. 1500 гаран ха­баадагшадые, 10 гаран мянга айлшадые үндэр хэмжээндэ угтажа абаа гэхэдэ алдуу болохогүй.

Буряад Уласай Толгойлог­шо Алексей Цыденов, Үбэр Байгалай хизаарай губерна­тор Александр Осипов тус фестиваль бүгэдэ буряадуудые нэгэдүүлнэ гэжэ нэгэ дуугаар мэдүүлээ.

Ород гүрэнэй герой Балдан Цыдыпов найр нааданай гол хүндэтэ айлшан болоо. Тэрээнэй һанамжаар, буряадуудай уулзалга ехэ удха шанартай юм.

- Украинада боложо байһан байлдаанай тусхай операциин үедэ иимэ уул­залгануудые үнгэргэхэ хэ­рэгтэй гү гэжэ олон хүн асуу­дал табяадхина. Тэндэ ябаад ерэһэн минии һанамжаар, хэрэгтэй юумэн гээшэ. Нютаг ороноо хамгаалжа байһан хүбүүд энэ хэмжээ ябуулга ниигэмэй сүүлжээндэ хара­жа, баясаха, һанаа бодолоо тэгшэлхэ. Түрэл буряадайн­гаа тамиршадай шадабари шэртэжэ, хүсэ шадал аба­ха, - гэжэ Алдар Баирович мэдүүлнэ.

Бүхы дээрээ «Алтарга­нада» хабаадахаяа Ород гүрэнэй 11 можо хизаарнуудай, Монголой, Хитадай түлөөлэгшэд хүрэжэ ерээ. Буряад Уласай 140 гаран түлөөлэгшэд бүхы 15 урил­даануудта, зургаан спортын мүрысөөнүүдтэ хабаадажа ерээ. Соёлой талаар тэдэ 44 шангуудта хүртөө гээд хэлэл­тэй. Мүн тамирай талмайнууд дээрэ 30-аад медальнуудые абаа.

Ганса мүнөөдэр бэшэ, хэдэн удаадахи дугаар­нуудтаа “Алтарганада” шалгарһан бэлигтэн тухай хөөрэжэл байхабди.

ДОРНОДҺОО ГАРБАЛТАЙ ДАНГИНА

Бүгэдэ буряадуудай хуралдаанда гоо һайхан басагадай мүрысөөн гол анхарал татадаг гээшэ. Урилдаа харахаяа орохын түлөө түлбэри тогтоогдобошье, “Бүргэд” гэһэн томо спортын комплек­сын зал харагшадые багтахыса суглуулаа.

Мүнөө жэлдэ хабаадагшадай тоо үсөөрөө. Хэды тиигэбэшье, урилдаанай удха шанар бага болоогүй. Бүхы дээрээ 13 басагад тайзан дээрэ гаража, заншалта болоһон шатануудта хабаадаа. Һүүлэй һүүлдэ эрхим табаниинь тодороо. Эдэ хэд бэ гэбэл, Цэрэн-тогтохын Батдулам (Дорнод ай- маг), Янжима Дашидондокова (Үбэр Байгалай хизаар), Надежда Шагдурова (Буряад Улас), Ольга Балдаева (Эрхүү можо), Галсан Жаргалан (Дорнод аймаг) гэгшэд болоно.

Эрхимүүдэй тоодо ороһон На­дежда Шагдурова үндэр Ахын аймагһаа уг гарбалтай юм. Гэртээ, нүхэдөөрөө уһан буряад хэлэн дээрээ зугаалха шадалтай басаган бага наһанһаа хойшо хатар, дуунда ду­ратай гээшэ. Элдэб урилдаануудта шангай һуури эзэлһэн намтартай. Мүн буряад хэлэнэй, аман зохёо- лоор болоһон хэмжээ ябуулгануудта дуратайгаар хабаадажа, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэдэг. Ивалгын да­санай дэргэдэ үнгэргэгдэдэг «Эxэ xэлэн – мaнaй бaялиг» гэһэн хэмжээ ябуулгада оло дахин хабаадажа, бэ­лиг шадабарияа харуулаа, бусадай дүршэлые халан абаа.

Агын тойрогой сайтһаа гэрэл зураг

Арбан наһатайдаа уласай “Баатар-Дангина” урилдаанда “Эдир дангина” гэһэн шэглэ­лээр гол шанда хүртэһэн юм. «Coйoтcкaя Дaнгинa-2014», «Kpaca Бypятии-2019», «Mиcc мoнгoльcкиx нaций» урилдаануудта шалгараа. Мүнөөнэй амжалта 19 наһатай баса­ганда эгээл ехэ амжалтань боложо үгэнэ ха юм.

Буряад угтай гоо һайхан басага­дай дунда шалгарха гэһэн зорилго Цэрэнтогтохын Батдулма үнинэй ур­даа табяад ябаа.

- Хүүхэмни багаһаа хойшо элдэб хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадажа, дуулажа шададаг. Монгол дотор хүүгэдэй урилдаануудта оролсодог байгаа. 2014 ондо Хэнтий аймагта болоһон “Алтарганын” удаа буряад дангинанарай урилдаанда оролсо­хо һанаатай болоо. Одоошье мүнөө жэлдэ “Алтарганада” хабаадахыень дурадхагдаа. Хэдэн һарын туршада бэлэдхэл хээбди, - гэжэ Батдулмын эжы Дэлгэрмаа хөөрэнэ.

Шүүгшэдэй һанамжанууд бүхы харагшадай һанаа бодолтой нэгэ байжа, Цэрэнтогтохын Батдулма гол шан – Гран-Придэ хүртөө. Бүхы дэл­хэй дээрэ мэдээжэ дархан Жигжит Баясхалановай бүтээһэн медаль, Кубок тэрэ абаа. Хажуугаарнь, 100 мянган түхэригөөр шагнагдаа.

- Урилдаанда илалта туйлаһандаа баяртайб. Бүхы хабаадагшад намһаа дутуу байгаагүй. Булта тэдэ нюдэ һаргама гоё буряад маягтай хубсаһатай тайзан дээрэ гараа. Дуулахадаашье, хатархадаашье бэлиг­тэй хүүхэдэй урда орохо азатай бай­гааб, - гэжэ баярай нулимса аршан, Цэрэнтогтохын Батдулма хэлэнэ.

“Алтарганын Дангина” 22 наһатай. Монголой гүрэнэй соёл урлалай дээдэ һургуули дүүргэжэ, бүжэг нааданда эдиршүүлые түрэл нютагтаа һургажа байдаг.

УРАН ШҮЛЭГЭЙ ЖОРОО БАРИГШАД

Агын аймагай түбэй номой санда шүлэг зохёодог уран бэшээшэдэй урилдаан “Алтарганын” үедэ эмхидхэг­дээ. Мэдээжэ хабаадагшадтай суг залуу һүрэг урилдаанда хабаадаһандань баярламаар.

Шэнэ шүлэгүүдые шагнахаяа хүнүүд олоор суглараа. Тусхайтаар Агын тойрогой зохёолшод уриг­даа. Юуб гэхэдэ, Ага нютагай хурса гуурһата шүлэгшэд уран зохёолой бэлэн бэшэ “таряалан” дээрэ хэдэн жэлэй туршада амжалта түгэс ажал­лажа, арадайнгаа аша туһада удха түгэс зохёолнуудые бүтээнэ. Талаан бэлигээрээ, найруулха дүршэлөөрөө дээдэ шатада хүрөөд, уран зохёол­шо, поэт гэһэн үндэр нэрэеэ гэршэл­жэ, байгша ондо Буряад Уласай уран зохёолшодой Холбооной гэшүүд бо­ложо һунгагдаба. Баяндалай Доржи­ев, Базарсадо Цыденов, Гомбодугар Болотов, Доржи Бадмаев, Светлана Махабадарова, Намсалма Доржипа­ланова, Долгор Энэбишиева, Лхама Балданова, Баярма Баторова, Нам- салма Будаева, Цындыма Базарова гэгшэдтэ үнэмшэлгэнүүд барюулаг­даа.

Дээрэ нэрлэгдэһэн шүлэгшэдэй бүтээлнүүдтэй үдэр бүри уншагшад ниигэмэй сүүлжээнэй ашаар танил­сана. Дэлхэй дээрэ холо ойро байдаг буряад угсаатан шүлэгүүдыень ун­шажа баярлана.

Тиигэжэ дээрэ дурсагдаһан уран зохёолшод бүхы хабаадагшадай шүлэгүүдые шагнажа, тэрэ доронь һанаа бодолдоо өөрын сэгнэл­тэ үгэжэ байһаниинь магадгүй. Һайханиие шүүжэ, шүүмжэлэл хэхэ, урилдаанай дүн татаха шүүгшэдэй бүлэгые Ородой Холбоото Ула­сай уран зохёолшодой Холбооной гэшүүн, эрдэм ухаанай болон соёл урлалай Петровско Академиин бодото гэшүүн (академик), Ородой Холбоото Уласай соелой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Батожаргал Гарма­жапов түрүүлээ.

Шүлэгэй урилдаан наһанай хоёр бүлэгтэ хубааржа, гурба-гурбан илагшадые элирүүлээ. Гүн ухаанай гү, али зүрхэ сэдьхэлэй хүбшэргэй хүдэлгүүлдэг шүлэгүүдээ, уридша­лан бэшэжэ эльгээһэн бүтээлнүүдээ хабаадагшад уранаар уншажа, сугла­рагшадта дурадхаа. Удаань тэдэнэр шууд шүлэг бэшэжэ, шүүгшэдтэ ду­радхаа.

Хабаадагшад олон һанаа бо­дол дайрама бэрхэшээлнүүд тухай хөөрэнэ. Жэшээлбэл, Эрхүү мо­жын Оһын аймагай Хаһа нютагай һургуулиин буряад хэлэнэй багша Эльвира Батудаева Байгал далайе бузарлалга тухай олоной анхаралда дуулгана. Буурал Байгал баабайн гомдолые тэрэ арад зондоо хүргэхэ гэжэ оролдоо. “Юундэ намайгаа бу­зарлажа байнат?”, “Таанадта сэбэр уһан хэрэгтэй бэшэ юм гү?” гээд, Байгал далайн үмэнэһөө асуухадань, хэнэйшье зосоо муу болохол.

- Дэлхэй дээрэхи эгээл сэбэр уһатай Байгал далай дээрэ амархаа ошоод, эрьеэрнь дүүрэн бог шорой хаяатай байхыень хараад, нюдэн соомни харлаа. Гэртээ бусаад, энэ шүлэг бэшэжэрхёоб. Манай арад зон байгаалияа хамгаалжа захалха гү даа гээд һанагшаб, - гэжэ Эльвира Фи­липповна хөөрэнэ.

Оһын шүлэгшэнэй мүрнүүд байгаали хамгаалгада зорюулаг­данхай байдаг. Мүн түрэл хэлэеэ алдахагүйемнай уряална.

- Бага наһанһаа шүлэгүүдые бэ­шэжэ эхилээ һэм. Болёод байтараа, төөдэй болоходоо, шэнээр бэшэжэ эхилээб. Үхибүүдтээ, аша зээнэртээ буряад хэлэнэй баялигые дамжуулан ойлгуулха гэжэ шүлэгүүдые, онтохо­нуудые, түүхэнүүдые зохёожо эхи- лээб, - гээд Эльвира Батуева хэлэнэ.

Буряад хэлэнэйнгээ хүгжэлтэ тухай залуу бэшээшэ Санжита Аю­рова һанаата болоно. “Юундэ түрэл буряад хэлэеэ мартанабта?” гэһэн үгэнүүдынь буряад тала дайдаар сууряатан хиидэнэ хэбэртэй. Теэд хүнүүд дуулаха гү?

Агын тойрогой Согто-Хангил нютагһаа уг гарбалтай Санжита Аю­рова мүнөө үедэ Шэтын эмнэлгын дээдэ һургуулиин оюутан юм. Хэды залуушье һаа, “Алтаргана” нааданай амта яһала туршаһан аабза. Санжи­та һаргама һайхан хубсаһа үмдөөд, тайзан дээгүүр алхалһан намтартай. Теэд уран шүлэгшэдэй урилдаанда анха түрүүшынхиеэ оролсоно.

- Талаан бэлигтэй уран зо- хёолшодтой уулзажа, иимэ ехэ “Ал­таргана” нааданда шалгарһандаа баяртайб даа. Саанаһаа сэдьхэ­лэй оёорһоо бурьялан гараһан мүрнүүдые гуурһан дээрэ туршажал, бэшэжэл байхаб гээд һанагдана. Ууган буряад хэлэеэ яагаашье һаа, яажашье байгаа һаа, дамжуул­жа, уг гарбалайнгаа узуур үндэһэ хатаангүй буряад хэлэеэ дээшэнь үргэжэ ябагты гэжэ залуушуулые гуйха байнаб, - гэжэ ерээдүйн врач мэргэжэлтэн үреэнэ.

Санжита Аюроваһаа гадна гол шан абагшадай нэгэн Дамдинсурэн Доржогутабай болоно. Мэдээжэ уран зохёолшо, сэтгүүлшэн Данса­ран абынгаа хэрэг үргэлжэлүүлжэ ябаһан зохёолшон буряад хэлэнэйн­гээ хүгжэлтэ тухай баһа һанаата бо­лоно.

- Ехэ һанаагаа зобожо байнаб. Гараад шүлэгөө уншажа байтараа, гарайнгаа һалганажа байхые обёо- рооб. Удангүй тэнгэри газартаяа ниилэжэ, аадар бороон адхаржа, зайн галай унтархада, зосоомни үзэгдөөгүй юумэ харагдаа. Гэхэ­тэй хамта, шүлэг түргөөр зохёожо шадахагүйб. Яахамниб?, - гэжэ 1-дэхи шатын удаа Дамдинсурэн Доржогу­табай хөөрөө бэлэй.

Тиихэдээ нэгэ бага нэмэн-нэ­мэн, ахатамнай хөөрөө гү даа. Ушар гэхэдэ, тэрэ бэлээр удаадахи шата­нуудые дабажа гараад, илагшадай тоодо оролсоо.

Эрхүү можын Усть-Ордын тойро­гой Оһын аймагай Людмила Сергее­вагай энэ наада нээжэ, олоной орой­до гараба гэхэдэ, алдуу болохогүй. Людмила Түнхэн аймагһаа уг гарбалтай залуу шүлэгшэн юм. Наһанайнгаа ажабайдал дээрэ үндэһэлһэн шүлэгынь сугларагша­дай һанаа бодол доһолгоогоо. Тэрэ түрэл абадаа һайхан мүрнүүдые зо­рюулаа.

- Аяар холын 1996 ондо минии түрэл Улбугай һууринда аргагүй ехэ аюул хүрөө һэн. Шанга ойн түймэртэ бүхы нютагнай шаташоо бэлэй. Тии­хэдэ би гараха түрэһөөр 20 үдэр бо­лоод байгааб. Абамни намтайгаа но­солдожо, дүрэжэ байһан һууринһаа гаргажа байһан машинада хойнотошоһон байна. Дары түргэн абамни нуур тээшэ гүйгөөд, бүһэдөө хүрэтэр уһанда ороод зогсоо. На­майгаа гар дээрээ шангаар тэбэри­жэ, абараа бэлэй, - гэжэ Людмила нулимсаяа дуһалуулан хөөрэнэ.

Урилдаанда хабаадаһан бусад шүлэгшэдэй бүтээлнүүд һонирхол татама байгаа. Тэдэниие мэргэжэл­тэдтэ дамжуулжа, ерэхэ намартаа шэнжэлүүлэн хэблэхэбди.