Нааданһаа мүндэлһэн толи

МОНГОЛ  ЗУРХАЙН АЙЛАДХАЛ

Монголой зурхайн Академиин доктор, профессор Энгельсина Гармаева: «Мүнɵɵ манай дэлхэйдэ «Ган Вариг» гэжэ буряад-монголшуудай одо гараг (планета) дүтэлжэ ябана. XIII зуун жэлдэ тус планетын дүтэлхэдэ, Чингисхаан хахад дэлхэйе эзэмдэhэн түүхэтэй. Мүнɵɵ буряад-монголшуудай хии морин мандажа, бүхы дэлхэйгээр суурхаха ба hалбарха сагынь ерэбэ. Тэрэ саг 540 жэлэй туршада үргэлжэлхэ. «Ган Вариг» гэжэ одо гараг үндэhэн түрэл хэлэеэ hайн мэдэдэг, ёhо заншалнуудаа сахидаг хүнүүдые аршалалта дороо абажа, үндэр амжалтануудые  ба илалтануудые туйлахадань туhалха. Харин түрэл хэлэеэ мартаhан хүнүүдтэ туhалжа шадахагүй. Тиимэhээ хэдышье оюун бэлигтэй аад, буряад-монгол хэлэн дээрээ дуугардаггүй хүнүүд үндэр илалтануудые туйлахагүй. Жэшээнь, Олимпиин наадануудай  абарга болохо хэдышье ехэ арга боломжонуудтай түрэhэн аад, элинсэгэй одо заяанай аршалалтагүй, дээдын үршɵɵлэй аза талаангүй байха.

Тиимэhээ үхибүүдэйнгээ золтой, жаргалтай хуби заяатай байхын тулада  түрэл буряад хэлэндэнь hургахань маша шухала».     

                        

                                ЭДЕЭНЭЙ ТАhАГ СОО –

                         БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ ХЭШЭЭЛНҮҮД

                             

Улаан -Yдэдэ ажаhуудаг олон үхибүүдэй эжы Людмила Будаева буряад хэлэ шудалалгын хэрэгтэ эрхим жэшээ харуулжа, олоной hайшаалда хүртэнэ. Залуу эжын суранзан хабтаhанууд дээрэ зохёоhон  үнгэтэ гоё зурагуудтай буряад багахан толи хүүгэдэй hонирхол ба анхарал эзэлүүдгүй татадаг. Хүхюутэй зурагуудтай толиин хуудаhанууд  хүргɵɵбэрэй ханада тусхай суранзаар няагдажа, үхибүүдэй хараа, анхарал дороhоо гарангүй байдаг.  

Тиимэ аргаар Борис ба Людмила Будаевтанай дүрбэн үхибүүдынь миин наадангаа, буряад хэлэеэ шудалдаг.         

- Бидэ хүүгэдээ, халагламаар, анха түрүүн  хэлэндэ орохоhоонь эхилжэ, түрэл хэлэндэнь hургаагүйбди. Тиигээд үнгэрэгшэ үбэлынь би алдуугаа заhаха гэжэ шиидээб. Хараажа зандараад, буряад үгэнүүдые сээжэлдүүлхэдэ, ямаршье туhагүй байхаhаа гадна, хүүгэд түрэл хэлэндээ улам дурагүй болохо гэжэ эли. Тиимэhээ би юрын А4 хуудаhанууд дээрэ нэгэ хэды буряад үгэнүүдые  бэшээд, хүргɵɵбэрэй үүдэндэ үлгэжэрхёо бэлэйб. Yдэр бүри нюдэндэнь торолдодог үгэнүүдые 11 наhатай Бальжинима, 8-тай Солбон, 7-той Максар гурбан нэгэ хэды үдэрэй туршада бүхɵɵр хадуужа абаа hэн,-  гэжэ Людмила Бадмаевна хɵɵрэнэ.     .

Урмашаhан эжын үшɵɵ ондоо үгэнүүдые бэшээд үлгэхэдэнь, хүбүүдынь мүн лэ ядамаргүй бэлээр сээжэлдээд баярлуулба.

Саашадаа Людмила Бадмаевна нүхэрэйнгɵɵ хэлэhэн туhатай зүбшɵɵлɵɵр элдэб янзын сэдэбүүдээр бүлэг үгэнүүдые бэшэжэ үлгэдэг болоhон байгаа. Жэшээнь, «хубсаhан», «амитад», «эдеэ хоол» г.м. хамтын удхатай үгэнүүдээр хүүгэдэй хэлэн баяжаhан ушартай.      

Тиигэжэ залуу бүлын эдеэ хоолоо баридаг таhаг соо хүргɵɵбэрэй үүдэндэ hуралсалай «самбар» эмхидхэгдэжэ, буряад хэлэнэй хэшээлнүүд үргэлжэлhэн байна.

                           Yнгэтэ толиин миhэрээн    

Уданшьегүй Людмила Бадмаевна Борис Сергеевич нүхэртэеэ хамта үхибүүдэйнгээ буряад хэлэнэй талаар үдэрhɵɵ үдэртэ туйлаhан амжалтануудаар омогорхожо эхилhэн юм. Хүүгэд ехэ хүнгɵɵр, хүхюутэй нааданай оршондо орёо шэнэ үгэнүүдые сээжэлдээд, ядамаргүй «хэлэн дээрээ hуулгажа» ярилдадаг болоо hэн.    

Людмила Бадмаевна саашань туршалга-хэшээлнүүдээ ябуулжа, шэнэ үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые hанажа нэмэдэг байгаа. Уданшьегүй сугларhан буряад үгэнүүдэй ба мэдүүлэлнүүдэй удхаарнь Александр Ламуев гэжэ мэргэжэлтэн үнгэтэ гоё дизайн зохёоhон ушартай. Абяалhан үзэгүүд түхэл дүрсэтэй боложо, ямаршье үхибүүдэй hонирхомоор үнгын зурагуудтай буряад хэлэнэй толи байгуулагдажа хэблэгдэhэн байна.

- Манай хүүгэд шадаа ха юм, тиимэhээ бусад үхибүүд тус аргаар түрэл хэлэеэ шудалха аргатай, - гэhэн Людмила Бадмаевнагай hанал бодолынь бэелүүлэгдэжэ эхилhэн юм.

Мүнɵɵ тэрэ толи 35 хабтаhанууд дээрэ хубаажа табиhан 894 үгэһөө ба 118 мэдүүлэлhээ бүридэдэг. Бүхы үгэнүүдынь 28 лексическэ сэдэбээр хубаарhан.

Людмила Будаевагай онсо тэмдэглэhээр, тус толиие хэрэглэжэ, үхибүүд нэгэ жэлэй туршада ямаршье баалалтагүйгɵɵр, аргагүй бэлээр түрэл хэлэеэ шудалха аргатай. Yнгэтэ хуудаhануудай үхибүүнэй нюдэнэй урда хододоо үлгɵɵтэй байхада, үгэнүүдынь оло дахин дабтагдажа, зурагуудынь ухаан бодолойнь гүнзэгыдэ хадагалагдаад, бүхɵɵр хадуугдана.  Yшɵɵ гэртэхиниинь үхибүүнтэеэ хамта үгэнүүдые абяалан уншадаг байбал, үшɵɵ түргэн бүхɵɵр хадуугдаха аргатай.

Хүргɵɵбэрэй үүдэндэ нэгэ-хоёр зурагуудые үлгɵɵд байхань шухала. Тэрээнhээ олоор үлгэхэ хэрэггүй. Тиигээд үхибүүнэй үгэнүүдые бүхɵɵр хадуухада, ондоо зурагуудаар hэлгэдэг.             

Хододоо сүлɵɵгүй байдаг гэртэхиндэ тус арга эрхим туhамаршаниинь болохо гэжэ тоосоогүй. 

                          БАГША, ҺОРИГШО, ДИЗАЙНЕР

Людмила  Бадмаевна мэргэжэлээрээ ород хэлэ бэшэгэй багша, hургуулиин урдахи хүмүүжүүлгын мэргэжэлтэн, түргэн уншалгаар hоригшо. Тэрээнhээ гадуур  ВСГТУ-гай «дизайн» мэргэжэлээр магистратура дүүргэhэн ехэ эрдэм мэдэсэтэй, дүй дүршэлтэй мэргэжэлтэн юм.

Хүндэтэ багшын наhанай нүхэр Борис Сергеевич - социальна талаар олзын хэрэг эрхилэгшэ. 2017 ондо тэдэнэр «Сёма» гэжэ үхибүүдэй хүгжэлтын түб нээгээд, амжалтатайгаар ябуулhан. Теэд уданшьегүй хорото ковид үбшэнэй дэлгэрhэн ушараар хаагдаха баатай болоhониинь шаналалтай.

Тиигэбэшье залуу бүлэ бэрхэшээлнүүдэй урда сухаряагүй, шэнэ түhɵɵ түсэбүүдээр, эрмэлзэл хүсэлɵɵр дүүрэн урагшаа дабшана. Мүнɵɵ Людмила Бадмаевна hая үендɵɵ хүрэhэн эрхэ тангал Лойжид басагантаяа гэртээ hууна. Олон үхибүүдтэй эжыдэ сүлɵɵтэй сагай дуталдаашье hаа, олондо туhатай хэрэгүүдые эдэбхитэйгээр ябуулдаг. 

 

Yхибүүдэй толи – манай сагай эрилтэ. Тэрэниие дэлгэрүүлхын тулада Будаевтанай бүлэ элдэб янзын грантнуудай, социальна талаар олзын хэрэг дэмжэлтын түсэлнүүдэй урилдаанда хабаададаг.

                                Хүүгэдэй ном – арадай сэдьхэл

          

1959 ондо XIV Далай лама Засагай газарай  гэшүүдтэй болон хэдэн мянгаад санаартанаараа хамта Түбэдhɵɵ Энэдхэг руу нүүжэ гараад, байрлаhан түүхэтэй. Шэнэ газарта нэн түрүүн ямар аргаар ондоо томо арадай дунда шэнгэжэ hалангүй, түрэл хэлэеэ ба ёhо заншалнуудаа сахин хүгжɵɵхэб гэhэн асуудал табигдаhан байгаа. Тэрэ хэрэг нангин шажанай номуудай хажуугаар түбэд хэлэн дээрэ хүүгэдэй номой хэблэлhээ эхилhэн гэдэг. Мүнгэнэй дуталдаhан ушараар үнгэтэ зурагай шэмэглэлгүй, юрын борохон номуудые толилдог hэн ха.

Тиигээд  иимэ ажаглалта хэгдэhэн ушартай. Түбэд үхибүүд номой худалдаанай газарта ороод, Энэдхэгэй хэлэн дээрэ хэблэгдэhэн үнгэтэ hайхан зурагуудаар шэмэглэгдэhэн хүүгэдэй номуудай хажууда hүр hүлдэгүй, тулюурхан түбэд хэлэн дээрэ номуудые харадаг байгаа. Тиихэдээ багахан үхибүүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ: «Би үгытэй, тулюур арадай түлɵɵлэгшэб» гэhэн мэдэрэл түрэдэг гэжэ элирүүлэгдэhэн. Тиимэ hанал бодолтой хүгжэн ургаhан үхибүүн түрэл арадаашье, ɵɵрыгɵɵшье хүндэлдэггүй хүн болохо гэжэ мэдээжэ.

Yхибүүдэй номhоо ямаршье арадай ерээдүйнь – hалбаралынь гү, али хосоролынь -  сэхэ дулдыдадаг.

Далай лама дары түргэн эгээл оюун бэлигтэй элитэ уран зохёолшодоо ба уран найруулагшадаа суглуулжа, зүбшэн хэлсэhэнэй удаа үзэсхэлэнтэ зурагуудтай хүүгэдэй номуудые үнэтэй, hайн саарhан дээрэ хэблэжэ эхилhэн гэжэ мэдээжэ.

Түбэд арадай жэшээ дээрэ бодомжолон хаража үзэе: мүнɵɵ буряад хэлэн дээрэ ямар удха шанартай номууд хэблэгдэнэб?

Энэ талаар  Людмила Будаевагай байгуулhан толи олондо жэшээ боломоор гэжэ тоосоогүй.