Харые сагааруулха, бузарые арюудхаха шэдитэй

                               Эхын һүн – эрхим хоол

Yни урдын сагhаа Энэдхэгтэ, Түбэдтэ, Монголдо, Буряад орондо г.м. үнеэнэй hүн нангин хоол гээд шүтэгдэдэгынь гүнзэгы удха шанартай. Тус ундан хүнэй бэе махабадhаа гадна ухаан бодолой, зүрхэ сэдьхэлэй ба нарин мэдэрэлэй оршондо хүсэтэй нүлɵɵ үзүүлдэг юм.           

Эхын hүмбэй - эгээл эрхим ба эди шэдитэй хоол гэжэ эли. Харин үнеэнэй hүɵɵр тэнжэhэн үхибүүд алишье талаараа дутуугүй  хоол абадаг гэжэ хэлсэгдэдэг.    

Хүнэйшье, амитанайшье бэе соо бии болоhон hүн болбол түрэhэн үриеэ тэнжээхэ эгээл нангин элшэтэй ундан юм.  Харые сагааруулха, бузарые арюудхаха, хамаг мууhаа аршалха асари ехэ хүсэтэй һүн! Манай элинсэгүүдэй заншалаар, эхынгээ hү удаахан хүхэhэн үхибүүн эжытэеэ тусгаар бүхэ холбоотой болодог.

Yнеэн hара наранай элшэ гэрэл шэнгээhэн сэсэгтэ нугаар бэлшэжэ, хүнүүдые тэнжээхэ зорилготойгоор hүеэ суглуулдаг. Тиигээд үдэшэнь hаалгаха үедɵɵ үнеэнэй сэдьхэлынь урмашадаг, дэлэнгынь баярладаг гэhэн үгэтэй. Үнеэгээ ехээр хараал шэрээл табижа байгаад, сохихо наншахада, илангаяа толгой руунь шабхадахада, ехэ нүгэлтэй гэжэ хэлсэгдэдэг.

Мүн лэ hүɵɵрнь хоолложо байгаад, үнеэгээ ехээр доромжолжо сохидог айл ɵɵдэлдэггүй гэжэ урдын hургаалнууд соо хэлэгдэдэг. Yнеэнэй гомдолынь hүндэнь шэнгэжэ бузарладаг ха. Эзэдынь тиимэ шанарай hү өөһэдөө уухаhаа гадна сахюусад бурхадтаа үдэр бүри үргэнэ ба даллагашье абана ха юм. Тиимэhээ үнеэгээ энхэрэн эрхэлүүлжэ байбал, буянтай хэшэгтэй.

Урдань Сибириин зарим арадууд үнеэдээ хүнүүд мэтээр хүдɵɵлүүлдэг байhан тушаань урдын хүүрнүүдэй малталганууд гэршэлдэг.

                                  Хуурай hүн – хооhон эдеэн

Мүнɵɵнэй нарай үхибүүдые угжадаг аптекын хуурай хоол эхын hүнhɵɵ дутуугүй сэнтэйшье hаа, нарин мэдэрэлэй талаар огто хооhон, үхибүүнэй элшэтэ hүнэhэн бэедэ ямаршье нүлɵɵгүй гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Тиимэ үхибүүн саашадаа хүйтэн абари зантай, хэшэггүй хуби заяатай, эхэ эсэгэеэ хүндэлдэггүй хүн боложо магадгүй. Ямар нэгэн шалтагаанаар ганса аптекын хуурай хоолоор тэнжэхэ баатай нялха үхибүүдтэ үдэр бүри үнеэнэй hү багаханаар заабол балгуулдаг байхань маша шухала. Тиихэдэ амиды hүнэй – нангин эдеэнэй элшэ хүсэн шэнгэжэ, алишье талаар hайн нүлɵɵ үзүүлхэ.               

Мүнɵɵ олон залуу эжынэр үхибүүдээ үлүү эртэ хүхэнhɵɵ таhалжа, аптекын эдеэндэ оруулдаг болоhон. Тэрэниие манай элинсэгүүдэй hургаалнууд ба арадай заншалта эмшэд огто буруушаана.       

                                  Һүниндөө һү ууха

Һүн - hарын элшэтэй зүйл. Субад эрдэни (жемчуг) мүн лэ hарын шулуун. Хэрбэеэ субад шулуу hүн соо бусалгабал, тэрэ дун сагаан үнгэтэй болоод, миралзатаhан гэрэлээр толордог.        

Тиимэhээ hү үдэшын ба hүниин сагта ууха хэрэгтэй. Yдэртɵɵ ууhан hүн хүнэй бэе соо болбосордоггүй. Энэ ушараар мүнɵɵнэй эрдэмтэд үнеэнэй hүнэй хүнэй бэедэ абтасагүй, дам саашаа хоротой нүлɵɵтэй байдаг тушаань үргэлжэ бэшэдэг. Зүүн зүгэй эмнэлгын ёhоор, hүни ууhан үнеэнэй hүнэй болбосорхые шэнжэлбэл, ехэ гайхамшагта нээлтэнүүд хэгдэхэ байгаа.

Гэбэшье үнеэнэй hү үлүү ехээр ууха хэрэггүй. Хэрбэеэ үдэшэнь нэгэ аяга (200 грамм) hү уужа хоноод, үглɵɵгүүр хэлэн дээрэ сагаан тунадаhан үлɵɵд байбал, ууhан hүн ехэдэнэ гэhэн тэмдэг. Тэрэ ушарта хахад аяга уугаад, үглɵɵдэрынь хэлэеэ дахин шалгаха хэрэгтэй.          Yнэн дээрээ, хүнэй ухаан сэдьхэлдэ, элшэтэ бэедэ хүсэ шадал нэмээхын тулада тон бага – нэгэ хэды балга hүн хэрэгтэй гэдэг. 

Мүн лэ hүн хүниие энэрхы сэдьхэлээр дүүргэжэ, ухаан бодолыень хурсадхадаг. Хорото муу сэдьхэлтэй хүнүүд hүндэ дурагүй байдаг гэhэн һанамжа бии.  

Yнеэнэй hүн хүнэй бэе махабад сооhоо хорото зүйлнүүдые, радиаци г.м. гаргадаг. СССР гүрэндэ хорото үйлэдбэриин хүдэлмэрилэгшэдтэ үдэр бүри hү уулгадаг байhан ха юм.   

Һая түрэhэн эхэнэрэй хүхэнэй hүнэй бүридэлынь хүбүүнэй гү, али басаганай гараhанhаа дулдыдажа, хоорондоо илгардаг гэжэ эрдэмтэд элирүүлээ. Хүбүүнэй гарабал, hүниинь ехэ тоhолиг ба белок гэжэ зүйлɵɵр баян, харин басаганай гараа hаа, кальци гэжэ яhа бүхэжүүлдэг зүйлɵɵр баян байдаг ха.   

Гадна үгытэй, тулюур байдалтай эхэнэрэй hүн тоhолиг, харин эд зɵɵреэр ба эдеэ хоолоор ядамаргүй эхэнэрэй hүн элшэ ехэтэй байдаг гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүд харуулhан байна.   

                 Һү уудаггүй арадууд                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

Хитад, Вьетнам, Япон, Камбоджо гүрэнүүдэй болон Номгон далайн ольтирогуудай, Бага Азиин, мүн Африкын бүхы гүрэнүүдэй ажаhуугшад, Америкын индейцүүд  hү огто уудаггүй, hүнэй эдеэндэ дурагүй юм. Ушарынь гэхэдэ, тус гүрэнүүдтэ анхан сагhаа гэрэй мал үдхэдэггүй һэн тулань, тэндэхи арадуудай бэе соонь hүнэй буйлуулгада хэрэгтэй лактозо гэжэ зүйл үгы гэжэ элирүүлэгдэhэн. Тиимэhээ тэдэнэр hү, зɵɵхэй, тоhо гэхэ мэтые эдидэггүй юм ха.