1086
Һургуулиин жаргалтай хаһа
Захааминай аймагай Ёнгорбойн 7 жэлэй һургуулиин бэлэдхэлэй ангида 1958 ондо 13 хүүгэд ороо һэмди, 1951 онойхид болонобди. 1952 онойхиднай 1959 ондо сэхэ 1-дэ ороо, бидэнэй һүүлдэ бэлэдхэлэй шата болюулагдаһан юм. Эхин ангиимнай түрүүшын багшанар Агафья Кузьминична Бартукова, Семён Дашадабаевич Уржанов, Аюша Лубсанович Гармаев гэгшэд маанадтаа болбосоролой, гэгээрүүлгын, хүмүүжүүлгын талаар өөһэдынгөө хүсэ шадал, багшын уялгата нангин хэрэг сүм зорюулһан юм гэжэ мүнөө болоһон хойно дулааханаар дурсан ябадагбди.
Керосиин лампын һүлэмхихэн гэрэлдэ гэрэйнгээ даабари дүүргэхэбди. Химическэ карандаш бутаргажа, уһан соо дэбтээжэ, бэхэ болгоод, лагбан соогоо хээд ябахабди. Эжынэр, эгэшэнэрэйнгээ альганай зэргэхэн бүд хэды дабхарлаад, тэг дундань бүхэлжэ оёод үгэхэдэнь, хоорондуурнь гуурһанайнгаа үзүүрые гударжа, бэхэһээнь сэбэрлэдэг һэмди. Тэрэ үеын “промокашка” болоно гээшэ. Байн байтараа бэлэн бэхэтэй авторучканууд бии боложо, тэдэнэйнгээ эзэдтэ атаархахаш даа. Удаань шарикова ручканууд гаража, промокашкын хэрэг үгы болоо. Сэбэр бэшэлгэ (чистописани) ехэ үүргэтэй хэшээл һэн. Хатуу һургаал доро эрэ бологдоо гэжэ онсолоё.
Ёнгорбойн 8 жэлэй һургуулиие бэрхэшье, шангашье захиралнууд хүтэлөө. Һургуулиин богоһо алхажа ороходомнай, Екатерина Чимитовна Жамсаранова угтаа. Удаань Аграфена Ильинична Айдаева, Василий Бадмаевич Ламаев гэгшэд үни саг соо хүдэлжэ, һургуулиингаа ажабайдал дээшэнь үргэһэн габьяатай юм. Буряад хэлэнэймнай багша Елена Цыбиковна Гармаева үндэһэн хэлэндээ дуратайгаар һургаа һэн гэжэ мүнөөшье болотор баяртай ябадагбди. Хэшээлһээ гадуур номой санһаа буряад номуудые абажа уншагты гэжэл байха. Номой санда үе наһаараа хүдэлһэн Антонида Гомбоевна маниие урин налархайгаар угтажа, шэнэ номуудтай танилсуулжа, һаналаараа хубаалдаха даа. Тиихэдэ нютагаймнай шуудангай дүршэл ехэтэй ажалшан Долгор Гомбоевна (Мангай эзы) сонинуудые, сэдхүүлнүүдые, бэшэгүүдые, посылка, пенси гэрнүүдээрнь тараадаг бэлэй. Манай үетэн бэшэг абалсаха гуримтай һэмди. Бага наһандаа бидэ булта тооной почтальон, наймаашан, библиотекарь, киномеханик, жолоошон болохобди гэлсэдэг байгаабди. Тэрэ үедэ зондоо эгээл хэрэгтэй мэргэжэлнүүд хадань тиигэһэн байгаалди даа.
1961 он ехэл дэмбэрэлтэйгээр эхилһэн юм: Гагаринай сансарта түрүүшын суута ниидэлгэ боложо, нютагтамнай Ильичэй зайн гал яларжа, ажабайдалнай эридээр хубилаа. Түхэреэн хара табаг-репродукторай орондо радиоприёмнигууд бии болоо. Байн байтараа түрүүшын багахан хара-сагаан экрантай телевизорнүүд бии боложо, хүгшэднай гайхалдан байжа үгэлхэ: “Ямар жэгтэй юм, гэртээ һуугаад, кино харанабди!”
Тэрэ холын үеэр октябрёнок, пионер ябахадаа, һургуулиингаа ажабайдалда эдэбхитэй хабаадалсахаш даа. Тамирай, хүгжэмэй талаар манай һургуули аймаг дотороо хододоо шалгардаг һэн. Илангаяа тамирай хэшээл тэсэжэ ядан хүлеэхэш даа. Борис Лубсанович багшамнай маанадые Хужарай 8 жэлэй һургуулиин үетэдөөр хирэ-хирэ болоод лэ, тамирай халуун уулзалга эмхидхэдэг бэлэй. Тамирта бэрхэеэ гэршэлжэ, манай анги сооһоо Зина Батуева, Люся Жаргалова, Дэмбэрэн Лубсанов, Володя Гармаев гэгшэднай багшын дээдэ һургуулиин спортфак дүүргэһэн юм.
Буряадай АССР-эй габьяата артистка Нина Бадмаевна Лубсанова манай һургуулида багшынгаа ажалай намтар эхилхэдээ, һурагшадай драмкружок шадамар бэрхээр эмхидхээ һэн. Өөрөө хаа-яагүй ябажа, Москвадашье, Монгол, Чехословаки гүрэнүүдтэшье бэлиг талаангаа гэршэлжэ, сууда гараа. Хоорто ябагшадай “Бухенвальдын дохёо” гэһэн дуу ород хэлээр һүрөөтэйгөөр, нэгэ амяар гүйсэдхэхэдэнь, зүрхэ сэдьхэл доһолгомоор бэлэй. Мүн тиихэдэ Буряад орон, Байгал далай, Сэлэнгэ мүрэн тухай гоё дуунуудыень бидэ, танхим соо һуугаашад, хамта хоолой ниилүүлэн дэмжэхэбди. Энэдхэг хатар Алла Шагдурова уран гоёор гүйсэдхэхэ, акробатическа этюдые Тома Дагбаева Гомбо Аюшеев хоёрой нугархай шадамараар харуулһыень мартаха аалши. Володя Шагдуров аккордеон дээрэ хүгжэмдэхэдөө, ехэл бэлигтэй һэн. Оля Будаева концерт хүтэлбэрилхэ харюусалгата даабаритай байха. Харин һургуулида ороходоо, нэгэл дуу мэдэхэ байгаабди, тэрэмнай самолёт тухай “Шуур-шуур дуутай...”
Багахан клуб кинодо гээд гүйлдэхэбди. Анха түрүүшымнай киномеханик Дүбшэн абгай хүршэ тосхонһоо ерэжэ, манда кино харуулжа, ехэтэ баясуулха. Движогынь хүдэлгэжэ, кино түлбэригүйгөөр хараха гэжэ хүбүүднай будка соонь оошорлоод хүлеэхэ. Энэдхэг кинодо олон серитэй хадань 20 мүнгэеэ түлөөд, һэмээхэнээр һугшаралдан харадагаа хожомынь энеэлдэжэ байжа дурсадаг һэмди.
Һургуулидаа забһарлалгын үедэ газаа сэбэр агаарта лапта наадахабди. Басагад “классики” гээд, талмайхан дээрэ 7 квадрадуудые зураад, тэрэнээ шэлэй хэлтэрхэйгээр оноожо, үрөөһэн хүл дээрээ дохоншоон дэбхэрхэбди. Тиигэжэл һэтэ харайлдажа, наадажа ябахаш. Үглөөгүүр хэшээлэй урда тээ зарядкаһаа хожомдохогүй гэжэ яарахаш. Мүнөөнэй хүүгэд гэртээ һуугаад лэ, телефон, компьютерта харасаа шэглүүлээд, шэхэндээ наушник углаад, хүнэй үнгэрһыешье обёорхогүй. “Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө” гэжэ үгэ бии гээшэл даа.
Маанадай хоол
Нютагай зон адуу малайнгаа ашаар сагаан эдеэтэй, хүрэхэ мяхатай байдагынь буряадуудай ажабайдалтай нягта холбоотой. Үбһэндэ орохын урдахана ешмээн таряагаар аагаһан бэлдэгдэхэ. Үбһэнэй үеэр аагаһаараа замбаа зууража эдеэд, садхалан хүдэлхэш. Чингис хаанай үеһөө эхитэй энэ хоолой хүсөөр сэрэгшэдынь дэлхэй дүүрэн үлдэнгүй ябаһан гэжэ түүхэһээ мэдэнэбди. Түбэд зон “цзампа” гэдэг, тэрээнээ “бурханай эдеэн” гэжэ хүндэлдэгынь хэдэн үе дамжан ерээ. Мүнөөнэй зон буряад “мюсли” гээшэ гэхэ. Закаменск хотодо олзын хэрэг эрхилэгшэ Бальжан Гомбоев замбаа болбосоруулха хэрэг эхилжэ, зондоо мэдээжэ болонхой. Эжынэрнай зутараан бэлдэхэ; үхэрэй дотор өөхэ хайлуулаад, тэрээн соогоо хара гурил үрбэгэнүүлжэ шарахадань, хэдэн үдэр сайдаа худхажа уухада, ехэ үлтэйгшэ һэн. Зөөхэй эгээл дуратай хоолнай байха. Магазиндамнай гурбан янзын саахар байха: элһэн, мүльһэн ба сагаан монсогор хүсөөгөөрөө. Тэрэ монсогор саахараа хутагын мохоо эреэр буталхада, хэдэн хэлтэрхэй болоходонь, нүхэдөөрөө хубаалдан мэрэхэш даа. Оройн һаамай һүүлээр эжыдээ туһалха, һүеэ машинадаха ажал байха. Хүрэнгэ бүлэжэ, тоһо гаргаха гэжэ һаба (бэлмэр) соо сахюураараа (бүлүүр) наншажа мэдэхэш. Ёпоошхо дээрээ хүрэнгын тоһо няажа, “лута амтатайхан” гэлдэн, амаа олонгүй эдихэш даа.
Хубсаһа хунарнай
Тэрэ үедэмнай хубсаһан гээшэ хоморшог байха. Ситец, сарпиинха, полотногоор самса оюулжа үмдэбэл, ехэл омог хүн гэшхэлхэш. Юундэб даа, нэгэ хирэдэ самса доогуур халхагар аад, дороо резинкэтэй шаровар үмдэхүүлдэг бэлэй (мүнөө һанахадам, колготки шэнгеэр). Басагаднай сагаан захатай хүрин формотой, хара фартугтай байхабди, һайндэр болоходо, гоёлой сагаан фартук үмдэхэбди. Пионертэ абтаад, улаан галстугтай ябадаг һэмди. Гэзэгэдээ атлас лентэтэй байхабди, капрон лентын бии болоходо, һайханшье, бүхэшье һэн. Хүбүүднай гимнастёрко шэнги боро үнгэтэй сэмбэ формотой, тэрэнь горьётой бүһэтэй байха. Толгойнь үһые малаанаар хюһаад, урдань (зулайдань) бишыхан һамбай үлөөдэг һэн.
Энэ мэтээр тэрэ сагайнгаа хүшэр хүндэ үеые дабажа гараашье һаа, балшар наһан эгээл сэнтэй үе хаһамнай байгаал даа гэжэ үетэн нүхэдөөрөө тоолодогбди. Оршолон дэлхэй дээрэ олонхимнай түрэлөө һэлгэжэ, бурхандаа харяа, үлөөшэдынь үри хүүгэдтээ, аша зээнэртээ дан һаалта боолто болошоогүй, харин түшэг тулгуури боложо байна. 80 наһанайнгаа дабаан өөдэ абирхадаа, сагай түргөөр ходорон ошожо байһые бэе дээрээ мэдэржэ, хаража ябанабди даа.
Зоя ЦЫДЕМПИЛОВА
Камчаткын хизаар
