Баруун Монголоор аяншалга

Ажалайнгаа хэрэгээр авто-хүлэгөөр иимэ холо эгээл түрүүшынхиеэ энэ наһандаа ябанаб. Замаймнай хоёрдохи үдэр. Түб, Булган, Үбэр-Хангай аймагуудые үнгэржэ гараабди. Бидэниие шэрэжэ ябаһан авто-хүлэгнай шамдуу түргэнөөр тэгүүлнэ. Саһан хүнжэлтэ оронһоо аалин намдуу, үргэлжэ нэмжыһэн саһагүй тала губи руу шууд хүрэнэбди.

Аяар 1500 модо утатай харгы замда ябахадаа, ухаан бодолдоо шэнэ мэдэрэл түрүүлнэш, ажабайдалаа шэнэ нюдөөр шэртэнэш. Байгаалиин һайхан оршон тойронхи, суг ябаһан Тэмүүжэнэй һонирхол түрүүлмэ хөөрөөнүүдые шагнажа, сэнтэй мэдээнүүдые хадуун абанаб.

Уһанай түлөө...

Саг зуура байлгабабди. Харгын баруун талада һүрэг хони ямаад уһалууртаа ерээд зогсоно. Хонишондо дүтэлжэ танилсабабди. Багсаамжалхада, 40 наһа гарамгай хонишон Бата гэжэ нэрээ мэдүүлбэ. Тэрэнэй хони ямаадаа уһалдаг худагынь хүрэһэн байжа, тэрэнээ соолохо хэрэгсэлнүүдтээ ошоһон нүхэдөө Бата хүлеэжэ байна.

Эрэшүүл яаралгүй энэ тэрэ юумэн тухай хөөрэлдэнэд. Тэрэ һамбаандань ямаануудые, эшэгэдые хөөршөөн байжа адагланаб. Хоёр эшэгэд намда дүтэлжэ, һонирхон байжа харана, үнэрдэнэ, нэгэниинь гараймни хурга хүхөөд абана. Хөөрхэн амитадаар һамаарһаар байтарнай, согдодо ошоһон хонишод ерэбэ. Үбэлэй хүйтэндэ хүрэһэн мүльһэ сооложо оробод. Уһа гаргадаг хэрэгсэлээ ябуулхын тулада 15 наһатайхан хүбүүхэнээ худаг руу оруулба. Ооһорынь таһаржа, хүбүүхэн хүйтэн уһанда орожо зуурана аа гү гэжэ би зосоогоо тэрэнэй түлөө һанаагаа зобоноб.

Уданшьегүй тэрэ хүбүүхэнээ эрэшүүл дээшэнь аргамжаараа татажа гаргаба. Тиигэһээр уһаншье гаража, ундаа хүрэһэн хони ямаад түрисэлдэн байжа уһалнад. Бэе бэеэ даража гэшхэхэгүйнь тула нэгэниинь хони ямаадаа этэрнэ.

Тиигэһээр байтараа одоошье уһа уужа садахадаа, хони ямаадай һүрэг өөрынгөө зам барижа, тала руу гэшхэлбэд.

Энээхэн агшан зуура минии һанаан бодолдо бага балшар наһанаймни үзэгдэлнүүд эрьен ерэнэ. Бидэ мүн лэ үхэр малаа уһалхаяа абаашадаг һэмди. Эдэ хони ямаадта орходоо, бидэнэй үхэр мал хоёр-гурба дахин үсөөн байгаа ааб даа.

Амитад

Монголшууд ажалдаа, үхэр малдаа онсо хандасатай. Нүүдэл ажамидаралтай малша арадта энэнь, магад, тиимэшье һонин бэшэ ёһотой, харин һүүлэй үеын оршон байдалда эрьелдэһэн бидэндэ гайхалтай.

Оройдоо хоёр зуугаад модоной үнгэрхэдэ, амаргүй ехэ үргэн Алтан Тээл гэжэ нэрэтэй дайда нэмжынэ. Олон тоото амитадай ажамидардаг Африкын тала гүбээ һануулна. Эндэ сагай урасхал аалин намдууханаар үнгэржэ байһан хэбэртэй. Аяар баруун зүгһөө 30 гаран толгой атан тэмээнүүд аажамханаар алхалан һубариһаар дүтэлнэ. Бидэ аалихан ойрохон болонобди, багса дүтэ ошожо болохогүй, буура тэмээн сухалдабал, дэбһэжэшье болохо. Буура гээшэмнай һүрэгые ударидажа ябаһан эрэ тэмээн гээшэ. Һүрэгтэ нэгэ буура байха, бэшэниинь шэмхээтэй байдаг юм. Монголшууд заһагдаһан атан тэмээгээ 2-той болоходонь һургажа унадаг, ажалдаа хэрэглэдэг. Һургахын түрүүн тэдэнэйнгээ хамарыень дүрлэжэ, модон шүрэ хэжэрхинэ. Талын асари ехэ абарга атан тэмээнүүд өөрын онсо мэдэлтэй, өөдэргэн зантай амитад гээшэ. Бидэндэ дайралдаһан тэмээнүүд булта хара-хүрин зүһэтэйнүүд.

- Тэмээнүүд юундэ иимэ хара зүһэтэйб? - гэжэ Тэмүүжэнһээ асуунаб.

- Хара үнгэ эгээл һайнаар наранай элшэ дулаа татан абадаг. Тиимэһээ шэрүүхэн уларилда ажамидараа амитад байгаалиин эрхэ байдалда тааралдана. Харыт, бэлшэжэ ябаа амитад ехэнхидээ харабтар зүһэтэйнүүд, - гэжэ харюусана.

Хөөрэлдэһөөр байтараа, зураг буулгагша зоной тоо тэмээнүүдһээ олон болоод байһыень обёорбобди.

Энэ үедэ хажуугаарнай һүрэг үхэрнүүд алхалан гараба. Тэдэнэй нюрган дээрэнь тохом тохогдонхой. Тохомтой үнеэдые хаража, нюдөө бэлтылгэн, гайхажа байхадамни: “Тугаллаха үнеэдээ иигэжэ гамнана”, – гэжэ замда сугтаа ябаһан нүхэрни хэлэбэ.

Тиигэжэ дуулаһан минии нюдэн үшөө ехээр бэлтыбэ. Ушарынь гэхэдэ, монголшууд янгинама хүйтэндэ малгай үмдэнгүй ябадагынь һанаандамни оробо. Харин үнеэдынь Баруун Монголой хүйтэндэ (-10) иигэжэ дулаанаар «хубсаланхай» ябана.

«Монгол хүндэ үхэр малынь, адуун хонин һүрэгынь - эгээл ехэ баялигынь», - гэжэ Тэмүүжэнэй хэлэһэн үгэнүүд һанаандамни оробо. Мал һүрэгөө һайн харууһал- бал, тэдэнэйнгээ тоо толгой хоёр дахин олошоруулха болоно ха юм.

 Хүйсын Говь

Хүйһэн. Дундадын гол. Түмэр агта хүлэгнай аалидан зогсобо. Тээ тэндэ үргэн голоор сагаан зээрнүүд гүйлдэнэ. Бидэнтэй суг ябаһан Баяр хүбүүн «түмэр шубуугаа» (дрон) агаарта табижа ниидүүлбэ. Абаһаар зээрэнүүд айгаашье һаа, тэрэ дороо дадаад, бэлшэһээр ябана. Талын сагаан зээрэн яһала олоор үдэнхэй, тэндэхи ажаһуугшад зээрэнүүдые агнажа баридаггүй юм байна. Хүйтэн сагай үедэ гансал эрбэд мэтэ арьяатад сагаан зээрэнүүдые агнажа хооллодог. Үлэн хооһон арьяатад хээрын амитадые барихын хажуугаар хонишодой буусада буужа ерээд, гэрэй амитадта орохонь дайралдадаг. Хони ямаадаа хамгаалжа, хээрын арьяатантай тэмсэһэн хүгшөөдэй тухай мүнөөшье тэндэхи зон хөөрэлдэдэг.

Хүрэхэ газар болоторнай 100 модоһоо бага зай үлэбэ. Ховд аймагай түб болотор ойро боложол ябанабди. Түмэр хүлэгэймнай шагаабаряар монголшуудай ажабайдалһаа тад ондоо оршон харагдана. Шабараар баригдаһан гэрнүүд, шулуугаар сомогдоһон харшанууд. Энэньшье мэдээжэ, ушарынь гэхэдэ, Монголой баруун захада ондо ондоо 13 үндэһэ яһатан ажаһууна. Харгыдамнай авто-унаанууд олон боложол ябана, бидэ Ховд нютаг хүрэжэ ерэбэбди.

Норжима ЦЫБИКОВА,

«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай Монгол орондохи өөрын сэдхүүлшэ

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)