Булад дарга

Хүдөө ажахы хүтэлэгшэ

Аглаг үндэр Аха нютагаймнай түрүү хүнүүдэй нэгэн, арад зон соогоо Булад дарга гэжэ алдаршаһан абгамнай 1961 оной январиин 15-да дүрбэн хүбүүтэй Владимир Лопсо­нович Балданов Татьяна Цыденовна Цыбикова хоёрой үнэр баян бүлэдэ гурбадахи үринь боложо түрэһэн.

Багаһаа хойшо бэлиг талаангынь эли тодоор харагдажа байһан гээд, нютагаархид хэлсэдэг. Зонтой харил­сахадаа, зөөлэн зантай, номгон да­руу, туһашархуу, ажал хэхэдээ, эсэхэ элэхые мэдэхэгүй, залхуугүй, хурдан бодолтой, хурса ухаатай, һайншье, һайханшье хүн байһан.

Сорог нютагайнгаа дунда һургуули анха түрүүн түгэсэгшэдэй нэгэн. 1980-1982 онуудта сэрэгэй алба эрхим һайнаар хаажа, Комму­нис партиин гэшүүн болоод ерээ бэлэй. Удаань Загарайн аймагай Шэнэ-Бэрээнэй һуралсалай ком­бинадта дүрбэн һарын курсада һуража гараад, түрэл колхоздоо то­карь боложо ажаллаа. Эдэбхи үүсхэл ехэтэй Булад Балдановые ажахын ноёд обёоржо, комсомолой ажалда орохыень дурадхаһан байгаа. Хоёр жэлэй туршада эрхим бэрхээр ажал­лахадань урмашуулжа, мэргэжэл олохыень колхоз болон совхозуу­дай хүтэлбэрилхы ажаллагшадай Улаан-Үдын техникумдэ эльгээгээ. 1986-1988 онуудта һуража, дунда мэргэжэлэй энэ һургуули эрхимээр түгэсөөд, наһанай нүхэр Светлана Бадмаевнатаяа танилсажа, айл бүлэ болоод, түрэл нютагаа бусажа ерэхэ­дээ, колхозой гурбадахи таһагай уда­ридагшаар томилогдоһон юм.

Тэрэ гэһэнһээ хойшо айма­гайнгаа хүдөө ажахын һалбарида хүтэлбэрилхы тушаалнуудта бүхы наһаараа ажаллаа. Холо ойгуур суурхаһан “50 лет Октября” гэһэн хамтын ажахынгаа партиин хороо­ной даргаар, шэнээр байгуулагдаһан “Туяа” колхозой түрүүлэгшээр ам­жалта түгэс ажаллаа. Гүрэн түрын байгуулалтын хубилгагдаһанай удаа хамтын ажахынуудай һалажа, һандаржа байха хатуу шэрүүн үедэ түрэл ажахыгаа эрхимээр хүтэлбэрилжэ шадаһан. “Туяа” колхоз Ахын аймагта эгээл удаан һалан хубаарангүй байһан ажахы. Һайн дураараа таража, бултадаа амяарлая гэжэ шиидхэбэри хамтын суглаан дээрэ абахадань, нютагаар­хидтаа пай болгожо, газар уһыень, адууһа малыень, ажахын техникэ үнэн зүбөөр хубаажа, нэгыеньшье гомдохоогоогүй гэжэ Булад даргые Ахын аймагта мэдэхэгүй хүн үсөөн.

Аймагай хэмжээндэ ажалынь ехэ болоо

Удаань Һоёдой сомоной тол­гойлогшоор бага зуура ажаллаад, аймагай захиргаанай хүдөө ажахын таһагай даргаар томилогдоһон юм. Энэ ажалда хамсыгаа шамажа орохо­доо, сугтаа хүдэлһэн нүхэдөөрөө Аха баян дайдын омогорхол, арад зоной ажабайдалда айхабтар ехэ нүлөө үзүүлһэн һарлаг малаа саарһан дээрэ нэрэтэй болгохо гэжэ орол­доод, түүхэтэ хэрэг бүтээгээ. Тиин хамтын ажахын түрүүлэгшэ ябахадаа эхилһэн ажалаа эсэстэнь хүргэһэн байна.

Ушар юуб гэхэдэ, мал бүхэн өөрын үүлтэртэй байдаг ха юм. Гүрэнэй хуулиин ёһоор бүтээгдэһэн шэнжэлэлгын ажалай дүн батадха- һан данса байха ёһотой. Ахада үсхэбэрилэгдэдэг һарлаг мал тии­мэ дансагүй байһан гээд мэдээжэ. Тиимэ ушарһаа гүрэнэй мүнгэн туһаламжа абаха эрхэгүй байһан. Баталуулхын түлөө хэдэн жэлэй туршада малай эмшэд, эрдэм шэн­жэлэгшэд һарлагуудыемнай бүхы талаһаань адаглан шэнжэлжэ, тур­шалга хэжэ, дүн гаргаһан байна. Эгээл энэ ехэ ажал Булад Владими­рович урагшатайгаар ударидажа бүтээһэн габьяатай. В.Р. Филиппо­вэй нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин багшана­рай, хүдөө ажахын эрдэм шэнжэ­лэлгын институдай эрдэмтэдэй, тус һалбариин яаманай мэргэжэлтэдэй, нютагайнгаа малшадай эбтэй һайхан ажал эмхидхээд, “Ахын һарлаг” гэһэн үүлтэр баталуулжа шадаа бшуу.

Хадата Аха нютагай хүдөө ажа­хын һалбари ганса һарлагуудһаа бүридэдэггүй. Табан жэлэй тур­шада тэрэниие харгалзалан хүтэлбэрилхэдөө, Булад Владимиро­вич шадамараар, урагшатайгаар ажалаа ябуулһан. Гүрэнэй талаһаа мүнгэн тэдхэмжэ малшад, адуушад, фермернүүд абадаг болоо. Залуу бүлэнүүд гэр байра барихадаа, Хүдөө ажахын яаманһаа туһаламжа абадаг байгаа. Эдэ бүгэдые нютагай зон һайн мэдэдэг, һайханаар дурса­даг.

Хэды сүлөөгүйшье һаа, ажалһаа һаатангүй, дээдэ эрдэмтэй болохо гэжэ эрмэлзээд, 2014 ондо Буряа­дай гүрэнэй хүдөө ажахын академи дүүргэһэн юм. Наһан соогоо хэһэн ажалайнь дүнгүүд үндэрөөр сэг­нэгдэжэ, Оросой Холбоото Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаманай, Буряад Уласай Хүндэлэлэй бэшэгүүдээр, аймагай шагнал хай­раар тэмдэглэгдэһэн байна. “Ахын һарлаг” гэһэн үүлтэр гаргагшадай нэгэн гээд хуулита дансада нэрэнь оронхой.

Халаглал

...Түрэһэн үдэрэйнь баярые дуутай шуутайгаар тэмдэглэжэ, олон тоото түрэлнүүд, гэр бүлэ, үри хүүгэд, аша зээнэрынь хүхилдэжэ байхын­гаа орондо, алтан дэлхэйһээ халин ошоһонойнь һүүлдэ хүүен-дүүен үнгэрөөдхиһэн дүшэн юһэн хоно­гойнь уншалгада сугларха баатай байба. Үбшэн гээшэ хүниие хайр­лаха бэшэ, заар хэлэжэ, заларан бууха бэшэ даа. Илангаяа аргада ородоггүй муу үбшэн хоротой. Юу­шье мэдэн, тухайлангүй, залитайхан лэ ябажа байнаб гэжэ һанахада, хар­хис дайсан мэтээр добтолжо, хурса һабараараа таһа бажуугаад, табижа үгэнгүй, диилэжэл һалаха байна даа. Нёдондо энэ үеэр ямаршьегүй һайн, үбдэһэн шарай шарайлаагүй абгамнай гэр бүлынгөө, нүхэдэйнгөө дүхэриг соо хуушан хэбээрээл хүхюутэй, зугаатай ябаа бэлэй.

Халаг, тиихэдэ мэдэһэн байгаа һаа, иигэжэ хэлэхэ һэмби, иигээд харилсаха, хөөрэлдэхэ һэмби гэһэн үлхөө бодолнуудые уураг тархи соо- гоо ухамайлан урилдуулһан ганса­шье би бэшэб гэжэ сохом мэдэнэб. Теэд алтан дэлхэйн жама ёһо юм гү, али хүн түрэлтэнэй табисуур иимэ юм гү, мэдэхын аргагүй: нюдэндөө галтай, шандааһандаа шадалтай, зориг түгэлдэр алхалжа ябагшад­таа анхаралаа багаар хандуулдаг, хэлэһыень тоохогүй, ооглоһыень обёорхогүй байгдана...

Нэрэеэ мүнхэлөө

Гэр бүлэдөө, үри хүүгэдтээ, аша зээнэртээ, бүхы түрэл гаралдаа ай­хабтар мээхэй, хатуу үгэ хэлэхэеэ түбэгшээдэг түшэг тулгань болоһон хайрата наһанай нүхэр, эсэгэ, таабай, абга болон нагасын хорбоо дэлхэй­тэй хахасан ошоходо, хада уула хэм­хэрээд нураһан шэнгеэр һанагдана. Түрэ хурим, түрэһэн үдэрэймнай найрнуудта туһалха, дуран соомнай хэлэһыемнай бүтээхэ гэжэ орол­догшо бэлэй. Уйдхар гашуудалта ушарнуудай тохёолдоходо, дулаан хандасаараа, сэсэн мэргэн үгөөрөө сэдьхэлыемнай тэгшэлхэ шадалтай һэн абгамнай.

...Ахын эхинһээ оёортонь хүрэтэр сууда гараһан, Бурханһаа үгтэһэн бэлиг талаантай дуушан хүн байгаа абгамнай. Буряадайнгаа тайзангууд дээгүүр, баяр наадануудташье “Сэлгеэхэн Мозойгоо” хангюурдаад, шагнагшадай зүрхэ сэдьхэл буляадаг байһаниинь гайхалгүй.

Угыень залгаха хүбүүн, ашанар, нэрыень нэрлүүлхэ басагад, зээнэр бии. Түлиһэн галыень түмэн жэлдэ бадарааха үри һадаһад олошоржол байха, хэһэн һайхан хэрэг ажалыень хэтын хэтэдэ һанажа, дурсажа ябаха нютагаархид олон.

Арад зоной зүрхэ сэдьхэлдэ “Бу­лад дарга” гэжэ алдаршаад, хэтын нойроор нойрсобошье, мүшэтэ замбидаа, майлата үндэр дайдадаа нэрэеэ мүнхэлөөл абгамнай!

Баяр БАЛДАНОВ