«Агын талын уран зохёолшо»

Тоонто нютаг тухайнь дурсалгануудhаа, рассказуудhаа, шүлэгүүдhээ тэрэнэй балшар бага наhанай гайхамшагта орон үзэгдөөдхихэ. Эндэл уран зохёол мүндэлдэг ха юм! Хүн зоной ажаhуудаг ба ажал хэдэг газарта. Уран зохёолдо ами үгэдэг эшэ үндэhэниинь – арадай байдал ба ажал, заншалнууд ба ёhо заршам.

Цырен-Базар Бадмаевай зохёолнууд соо буряад ёhо заншалнууд элихэнээр харагдана.

Жэшээ болгожо, «Эрэ хүн» шүлэгыень хараад үзэе:

 

Манай нютагта

мориндо мордодог

заахануудаар…

Мориндо абам

нэгэтэ багадам

мордохуулаад:

- Эрэ хүн гээшэш, -

гээ hэн шэрүүнээр.

Эрэ хүн гээшэньшье

оройдоол…

табатай байгаа.

Тэсхэгэр зээрдэ

унуулжа,

ташуурдажа ябуулба.

Тэрэньшье урагшаа

шуумгай

хатар табилуулба.

Моринойнгоо дэлhэнhээ

шанга гэгшээр

адханхайб…

Мэлмэрэн

хоер нюдэмни

дүүрэтэрээ уhатанхай.

Угаашье айhанhаа

уhатаагүйл

хоёр нюдэмни…

 

Зүб даа, тиимэл байгаа. Малшадай арайхан хүлдэ ороhон хүүгэд мори унажа hураад, удангүй моринтоёо нэгэ амин болонхой, талые дүүрэн табжаганаса хатаруулдаг hэн. Иигэжэ үхибүүн наhанайнгаа алтанхан саг тухай поэт hонирхолтойгоор хөөрэнэ бшуу. Олон уншагшадтаа, илангаяа балшархан хүүгэдтэ, тэдээндэ үзэгдөөгүй шэнэ, өөрынгөө юртэмсэ нээнэл даа.

Москвагай Серёжа хүбүүнэй Будамшуугай ороноор аяншалhан тухай уншахада hонин. Серёжын нюдөөр болон бодол hанамжануудаарнь арадай заншалнууд болон тоонто нютаг тухайгаа автор ехэ ульгамаар хөөрэнэ. Уншагша геройтой хамта жэргэмэлэй хонгёо дуу шагнаhан мэтэ, эгээл түрүүшынхиеэ hэеы гэр руу ороно, мори унана, хони хайшална, шагай наадана… Энэ туужа мүнөөшье, хото тосхонгуудта үндыhэн хүүгэдэй оостойхон хүдөө гарадаг болоhон сагта, мал танихагүй, харажашье үзөөгүй зондо удха шанараа алдаагүй гэхээр.

Сугтаа hураhан нүхэдэйнь дурсалгануудаар поэт ёhото нүүдэлшэн, бэеэр томо, аалин даруу, томоотой янзын хүн байгаа…

Цырен-Базар Бадмаев 1928 оной февралиин 1-дэ Үбэр Байгалай хизаарай Агын Буряадай тойрогой Сагаан-Шулуутай нютагта түрэһэн. Зугаалайн һургуулиин наймадахи класс дүүргээд, Агын багшанарай училищида орожо, тэрэнээ амжалтатайгаар дүүргээ һэн. Тэндэ һураһанайнгаа һүүлээр Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулида орожо, ород хэлэ бэшэгэй факультедтэ һуража ябахадаа, шүлэгүүд, шүүмжэлэлэй рецензи болон статьянуудые «Буряад үнэн» сониндо ходо толилуулдаг һэн. Тиимэһээ дээдэ һургуули дүүргэмсээрнь, Буряадай Уран зохёолшодой холбоон Цырен-Базар Бадмаевые Москвагай М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институт эльгээһэн юм. Тэрэнээ 1953 ондо амжалтатай дүүргэжэ, нютагаа бусаад, «Буряад-Монголой комсомолец» сониндо, республикын Соёлой яаманда, Х. Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драмын театрай литературна талые даагшаар, «Байгал» сэдхүүлэй ахамад редакторай орлогшоор, Буряадай номой хэблэлэй ахамад редактораар, Буряадай Соёлой яаманай арадай уран бүтээлэй, соёл болбосоролой, эрдэм шэнжэлэлгын методическа түбэй ахамад редактораар хүдэлһэн.

Оюутан ябахадаа, 1952 ондо Буряадай номой хэблэлдэ «Үглөөнэй наран» гэжэ шүлэгүүдэйнгээ түрүүшын ном гаргуулһан юм. Тэрэ гэһээр поэт олон тоото шүлэгүүдэй, оршуулгын, прозын ном хэблээ. 1969 ондо Цырен-Базар Бадмаевай «Шэлэгдэмэл шүлэгүүд» хэблэгдээ. Үхибүүдтэ зорюулжа, олон номуудые гарганхай.
«Мэхэтэй морин» гэжэ шүлэгүүдэйнь оршуулгын түрүүшын ном 1956 ондо Москвада хэблэгдээ һэн, тэрээнһээ хойшо «Детская литература», «Малыш», «Молодая гвардия», «Советская Россия» хэблэлнүүдтэ арбан номынь, тиихэдэ Эрхүүгэй, Шэтын, Свердловскын, Новосибирскын хэблэлнүүдтэшье гараһан юм.

Ц-Б. Бадмаев хүүхэлдэйн театрта зорюулжа, пьесэнүүдые бэшэһэн. «Улаан малгайта - ухамай Тархай» гэжэ эүжэгынь РСФСР-эй Соёлой яаманай дипломдо хүртэнхэй.

Уран зохёолшо оршуулгын ажалда баһал ехэ хубитаяа оруулһан. Тэрэнэй оршуулһан В. Шекспирэй, С. Маршагай, А. Твардовскиин, К. Тренёвой, итальян уран зохёолшо Джанни Родариин, монгол авторнуудай С. Удвал, Д. Тарва, Д. Содномдоржын номууд Буряадай номой хэблэлдэ гараһан юм. Буряадай ахамад зохёолшо Дамба Дашинимаевай «Туламтай шоно» гэжэ ном ород хэлэн дээрэ оршуулаа.

«Һасаран Линховоин дуулана» болон «Бидэ Байгалай саана ажаһуунабди» гэһэн баримтата хоёр кинофильмын сценариие бэшэлсээ һэн. Гушаад дуунуудай үгын автор юм. Поэдэй «Натагар шарахан Санжидмаа», «Сэлэнгын баруугаар», «Улаан-Үдэ» гэхэ мэтэ дуунуудынь олоной дунда мэдээжэ болонхой. Һүүлэй үедэ сэсэрлигэй хүүгэдтэ туһаламжа болохо «Барбаадай» гэжэ шэнэ ном хэблэлдэ бэлдэжэ гаргаһан намтартай.

Дарима Базарова,
Ц. Жамцараногой нэрэмжэтэ Агын тойрогой номой сангай
мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь