Бүжэн туулай жэлые угтуулан...

Гурбан жэлэй саада тээ Ород Уласай ниислэл Москва хотодо Кремлиин ордон соо гүрэн түрын хэмжээндэ Хулгана жэлэй угтамжа Сагаалган баярай  оршондо 2020 оной февралиин 24-дэ болоо һэн. Түүхэдэ үзэгдөөгүй гайхамшаг энэ ушарта хабаадаха талаантай байгаа бэлэйб. Буряад Уласай эрхимэй эрхим урашуул - зураашад, барималшад,   урлал бүтээгшэд, урлагай оройн шэмэг “Байгал” театрай  гоё тоглолто Кремлиин ордоной тайзан дээрэ үзэжэ, ямар ехээр хүхилдөө гээшэбибди!

Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын баярай амаршалга Сергей Кириенко зон олондо дамжуулаа бэлэй. Будда бурханай шажанай һайндэрөөр амаршалнаб гэжэ хандахадань, гайхахаар байгаа һэн. Түбэдһөө Ород гүрэндэ Будда бурханай шажан мүргэл нэбтэрэн ерэһэнһээ хойшо 300 гаран жэл үнгэрөөд байна  гээшэ ааб даа. Энэ талаар Монгол ороной  эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдтэй,  сонин, сэдхүүлнүүдтэ толилогдоһон түүхын баримтануудтай танилсажа, Интернедэй хуудаһануудые  иража, энэ толилолго бэлдэһэнээ, үргэн олониитэтэй  хубаалдаха гэжэ шиидээб.

Хүннү гүрэнэй үе сагһаа монголшуудай үбгэ дээдэшүүл  зурхай зуража, он тоололоо тэмдэглэдэг байһан байна. Хүннүүд арбан хоёр амитадай нэрээр жэлнүүдые  нэрлэн, саг жэлээ  зохёон хэрэглэжэ байһан түүхэтэй. Монголшуудай урда тээ байһан хүннүүд урда  үеынгөө үбгэ дээдэшүүлдээ,  эсэгэ тэнгэридээ, эхэ газартаа мүргэдэг,  сагаан эдеэнэй дээжэ үргэдэг, буян хэшэг гуйжа, һүзэглэн шүтэдэг  бөө мүргэлтэй арад түмэн байһан юм.

Чингис Богдо хаанай засагта ерэхэһээ урда тээхи жэлнүүдтэ монголшууд намартаа сагаалжа байһан юм. 1206 оной хабар Чингис хаан Сагаан һарые хабартаа тэмдэглэдэг болгоһон. Түл малай түлжэжэ байһан хабарай эхин һарада монгол арад зоноо нэгэ туг доро суглуулһанай, Ехэ Монгол Уласые тогтооһон ушараар бүхы монгол туургатанай агууехэ баярай үдэр болоһон байна. Тэрэ гэһэнһээ хойшо монголшууд хабарай түрүүшын һарын шэнын нэгэндэ сагаалдаг болоһон байна. 

“IV жаранай анханай жэл, улаагчин туулай  1207 ондо Чингис хаан хулгана сагта бэеэ арюудхаад, гоёлой хубсаһаа үмдэжэ, Өүлэн эжыдээ мүргэжэ, ордонһоо заларан гаража ерэхэдэнь, юһэн янзын хүгжэмэй зэмсэг зэдэлжэ,  алтан хэсэ хэнгэрэгэй абяан дуулдажа угтаба. Чингис хаан харьяата зондоо тэнгэриин хүбүүнэй дохёо тэмдэг үгэжэ, Үмнэд Дундадын хуули дүрим тогтообо. “Би өөрөө арһан дэгэлтэй монгол хүмби. Та бүхэн намайе хаан шэрээдэ үргэмжэлжэ һуулгаат. Мүнөөдэрэй ёһолол гайхамшаг гоё, һаргама һүрөөтэй түлэб үзэгдэлтэй ушар байба”, -  гэжэ хэлэһэн гээд, Б.Инжинаашай “Хүхэ судар” зохёолой 39-дүгээр бүлэгэй эхиндэ бэшээтэй байна.

Түгэс Буянтын зурхай 1747 ондо Хүхэ нуурай түүхэшэ гүн ухаантан, шажанай  анагааха аргашан, уран зохёолшо, одон орон судлааша, зурхайша Сүмбэ хамба лама Ишбалжир Монгол оронойнгоо  газар уһанда, уларилай шэнжэдэ  тааралдуулан, "Түгэс Буянта шэнэ зурхай" зохёохо һургуули байгуулһан түүхэтэй. Түгэс Буянта зурхай болбол нара һарын тоололгын ёһоор  Монгол ороной саг агаар, байгаалиин  байдалда тааруулжа бүтээһэн монгол зурхай юм. Тус зурхайн ёһоор,  жэл бүри Сагаан һара хэзээ болохые тооложо тобшолдог.

Юань гүрэнэй үедэ Хубилай хаанай зарлигаар Монголой болон тэрэнэй харьяата байһан улас оронуудай тоо, одон орон, зурхайн ухаанай олон мэргэн эрдэмтэд түрын зурхайе  шалгажа баталжа хэрэглэһээр ерэһэн байдаг. Тиимэһээ Ази түбиин ехэнхи оронууд мүнөө энэ зурхайе хэрэглэдэг гээшэ.

XIII зуунай үеһөө монголшууд хүхэ мүнхэ  тэнгэридээ мүргэдэг,  бөөгэй ёһоор сагаалжа байһан тухай алдарта Марко Поло гэгшын   бэшэһэн ном соо: “Бүхы хүн Сагаан һараар сагаан зүһэтэй мори унажа, сагаан бүдөөр оёһон хубсаһа үмдэжэ, бэе бэедээ сагаан хадаг үргэжэ, сагаан эдеэгээр хүндэлжэ,  хэн хэндээ хирэгүй сагаан сэдьхэлээр хандажа  байхабди гэжэ эб тайбанаар харилсажа байһан. Уулзахадаа, альгаа дэлгээжэ, намда зэр зэбсэг үгы, би сагаан сэдьхэлтэй угтанаб гэжэ мэдүүлдэг байһан”, - гэжэ тодорхой бэшээтэй байдаг. Тиимэ һэн тула эртэ урдын дээдэшүүлдээ мүргэдэг ёһо гуримаараа байгаа һаамнай, уһан харагшан туулай жэлдэ тэнгэри бурхадууднай энхэ тайбан, амгалан тэнюун байдал үршөөхэ байха даа гэжэ этигэл найдабаритай Сагаалганаа угтажа байнабди.

Монголшууд Сагаан һарын баярта  бэлдэхэдээ, эртээнһээ хашаа хорёогоо, гэрээ газаа досоогүй сэбэрлэдэг, бүхы зүйлөө угаан сэбэрлэжэ, сагаан һарадаа хирэ буртаггүй, хараал, муу үгэ аманһаа унагаангүй, шэнэ дэгэл хубсаһа оёжо, шэнэ ондо арюун тунгалаг, һайн һайханиие һанажа, золгон угтана.  Шэнэ жэлэй шэнэ үдэр сэдьхэлээ арюудхан, һайхан үгөөр, һайхан һанаагаар, һайхан найдал хүсэлтэй  угтахамнай болтогой!

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА,

“Мүнгэн тобшо” сайт  хүтэлэгшэ