Жаргалантын голой солото хүн

Уг гарбал

Тогочи Данзанов 1903 ондо Ман­далай эбэр гэжэ hууринда Раднын Данзанай гэр бүлэдэ түрэhэн юм. Уг изагуур гэхэдэ, булагад буряад, го­толбуумал угай буянгууд омогтон болоно. Угай бэшэгтэ иимэ байна: Аhа-Батури-Тармай-Бэшэгтэ-Улзой­то-Ганжур-Радна-Данзан-Тогочи.

Бага наhан

Суусагайн нуурай эрьеэр наадаг­ша бэлэй. Бүдэ эгэшэтэеэ үншэржэ, яhалашье зобоо туляа юм ааб даа. Шадалтай баян айлаар ажал хэдэг hэн. Тогочи hүбэлгэн шуран, эрмэлзэл ехэтэй хүбүүн байгаа. Һам­баа олоод лэ, элдэб ажал зохёохо, хэхэ. Дабирхай нэрэжэ, хоолойгоо тэжээдэг болоо hэн. Урдандаа ехэ хэрэглэгдэдэг байhан гээшэ: тэргэ дабирхайдаха, малшье эмшэлдэг байгаа. Загастайн дасанай нэгэ лама хэлэдэг юм hэн гэгшэ: «Байзагты даа, Данзан Тогоошодоо мүргэдэг боло­хот даа». Агууехэ гүрэн түрын хүн бо­лохо гэжэ тэрэ лама тухайлдаг байгаа хаш даа.

Гэр бүлэ

Тогочи Данзанов Хурамшын Ба­янголой Дабацыренова Нима Дымбрыловнатай (1913-1981) айл боложо, долоон хүбүүдые хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргэhэн юм: Ба­заржап (1935), Володя (1938), Мунко (1941), Радна(1943), Гена(1945), Аюр (1948), Бимба (1953). Данзановтан олон таhалгатай томо сагаан гэр соо ажаhуудаг hэн. Нима Дымбрыловна ехэ томоотой, олон үгэгүй эхэнэр юм hэн.

«Шэнэ зам»

Тогочи Данзанович Данзанов Совет засаг ехэ дуратайгаар угтаа. «Шэнэ зам» коммунын гэшүүн болоо бэлэй. Ажал хэжэ, ном үзэжэ эхилээ. Энэ хүниие заримашуул эрдэм ном багатай гэжэ hанадаг байгаа бшуу. Һая Буряад Уласай Түүхын музей­дэ ехэ hонирхолтой гэрэл зураг харааб. Т.Д.Данзанов 1928-1932 онуудта совет-партийна hургуулиин оюутан ябаhан. Яhала танигдахаар шарай­тай хүн. Баруун гарhаа гурбадахи байна - гурбадахи зэргэдэ.

Коммунанууд нэгэдэжэ, Намак hууринда «Хубисхал» гэжэ колхоз байгуулагдаhан юм. Т. Данзанов парторгоор hунгагдаhан байна. Энэ ажалда аргагүй ехээр зохёон бай­гуулха талаан бэлигынь тобойн га­раhан юм. Тельманэй нэрэмжэтэ колхоз дайнай урдахи жэлнүүдтэ Буряад-Монгол Уласай баян, түрүү колхозуудай нэгэн боложо тодорhон. Колхозой түрүүлэгшээр баhа аргагүй бэрхэ Дагба Доржиевич Очиров хүд­элдэг байhан гээшэ. Колхозой эгээ ехэ баялигынь – мал ажахы. Буряад арад зоной тэжээдэг табан хушуу мал, тэмээнhээ бэшыень хуу үсхэбэ­рилдэг байhан. XX зуун жэлэй 50-яад оной эхиндэ олон hалбаритай ажахы боложо хүгжэhэн: тахяа, галуу, хара үнэгэ тэжээдэг бэлэй. Өөрын сэсэр­лигтэй, огородой эдеэ ургуулдаг, зү­гын байратай hэн. Би заахан байха­даа, ехэ гайхагша бэлэйб. Нэгэ хүни­ие «үнэгэн Пүрбэ» гэлсэхэ. Дайн со­огуур ган боложо, талха таряа ехээр дуталдаhан юм. Т. Данзанов Алтайн хизаарhаа хэдэн вагон шэнии- сэ асарhан байна. Шэнэ газарта ню­тагаа нүүлгэhэн. Гоё соёлой байшан, hургуули, больница, правлени гэхэ мэтэ баригдаа бэлэй. Бүхы нүүдэл, барилга парторг Тогочи Данзанович Данзановай, түрүүлэгшэ Дагба Дор­жиевич Очировай, сомон зүблэлэй түрүүлэгшэ Шагдар Мунколоевич Аюшеевэй ударидалга доро хэгдээ. Нютагаархид баhа hайн гэр бараа­тай болоо.

Зоной түлөө зүдхэhэн

Тогочи Данзанов бүхы бэеэ ажал­даа зорюулhан, зоной түлөө зүдхэhэн хүн гээшэ. Гүрэн түрэhөө шагнал хайрада хүртөө: Ажалай Улаан Тугай орден, ВСХВ-гэй алтан, мүнгэн ме­дальнууд г.м. 1939 оной «Буряад-Мон­голой үнэн» иигэжэ бэшэнэ: «ВСХВ- гэй үзэмжэдэ Тельманэй нэрэмжэтэ колхозой амжалта харуулhан ехэ панорама байна… Т.Данзанов шэнэ оньhон юумэндэ дуратай байгаа. Колхоздоо радиоузел байгуулаад, өөрөө радист, механик болодог hэн. Коммутатор бии hэн, олон айла­ар японско трофейнэ телефонууд байгаа, «мирхаан табаг»… Бүхэн гол дээрэ ГЭС баригдаhан. Энээн тухай Цэдэн Галсановай шүлэг hанагдана:

“Телефон тэндэ

Түргэ түргөөр ханхинаад,

Тогочи гэнтэ

Томо томоор зандараад:

- Электростанци яарана, -

Эршэ нэмээгыт.

Фидер… Шүрэб…Кран…

Молотилка удаарна.

Эх, таряан.

Эрхим таряан!”

СССР-эй hунгамал

Т.Д.Данзанов СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгагдаhан, хоёр зарлалда хүдэлөө: 1946 ба 1950 онуудта. Найман жэл депутат ябаха­даа, ниигэмэй ажалда хам оролсоо. Нютагтаа, аймагтаа, бүхы Буряад Уластаа ехэ туhатай хүн ябаhан гээ­шэ. Эшэн гайхангүй, хэрэгтэй юумэеэ республикадаа абажал шададаг хүн байгаа гэжэ нютагаархидынь хэл­сэдэг юм hэн. Депутат ябахадаа, За­сагай газарай ноёд hайдта ородог, алишье үүдэ үрхэ нээхэ аргатай бай­гаа.

Ехэл хүхюyн, зугаатай хүн hэн. Нэ­гэтэ Кремлиин ордон соо Сталинтай зэргэлээд, иигэжэ хэлэбэ: «Иосиф Виссарионович, у вас трубка шибко хорошая». Тэрэнь миhэд гээд: «Бери­те, товарищ», - гээ юм ха.

Соёлой ажалда хам оролсоhон

Т. Данзанов нютагтаа хизаар оро­ноо шэнжэлгын музей байгуулhан га­бьяатай. Амитадые, шубуудые эстон яhанай Эрих Эдуардович Пильман хэдэг hэн. Бидэ үхибүүн ябахадаа, «музей баабай» гэлдэгшэ hэмди. Со­ёлой байшанда үлеэдэг инструмент­нүүдэй оркестр, дуунай бүлгэмүүд, арадай театр хүдэлдэг байгаа. За­луушуул ехэ дуратайгаар клубтаа ошодог hэн. Дайнай үедэ Тогочи Данзанович Бурдрамын артист Жуг­дур Пагбаиниие асаржа, арадай те­атр байгуулhан юм. Хэды хүндэ жэлнүүд бэ! Залуушуул хүдэлмэриингээ hүүлээр клубтаа сугларжал байдаг байгаа. Уран зураашад ерэдэг һэн. Цыренжап Сампилов олон зурагуу­даа Жаргалантада зураhан байдаг. Манай клубай фойе соо «Талын ду­ран» гэжэ зурагынь үлгөөтэй байгша hэн. Нэгэ хүн хараад: «С красивой ча­банкой рядом гарцует табунщик ли­хой», - гэжэ хэлэhэн байгша. Тогочи Данзанович залуушуулаа дахуулаад, холын малшадта, таряашадта Сэлэн­гынгээ аймаг соогуур концерт-наа­даяа харуулдаг байгаа.

Клубтаа ходо hанаагаа зободог. Yндэр наhатай болоод, котельнидэ сантехнигээр хүдэлдэг байгаа. Би 1970 ондо номой санда ажалайнгаа намтар эхилээ хүм. Нэгэтэ үбэлэй hүни Аюр хүбүүнтэеэ манайда тон­шобо. Тиихэдэ системынгээ агаары­ень гаргадаг гэжэ мэдэхэ болоо hэм.

Тогочи Данзанович Данзанов гу­шан жэл нютагайнгаа коммунистнуу­дые амжалтатай hайнаар ударидажа ябаа. Парторг, СССР-эй Верховно Со­ведэй депутат - энэ домог түүхэтэ хүн хоридохи зуун жэлдэ ажаhуугаа. Энэ хүниие хараhан, мэдэхэ байhандаа омогорхон ябадагби. Жаргаланта нютагайнгаа, Сэлэнгын аймагай, Бу­ряад оронойнгоо хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ нүлөө оруулhан хүн гээшэ.

Вера АЮШЕЕВА,

Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ