Бэлигтэй эрдэмтэн, багша

«…Бии бэлигээ бидэндээ залган зорюулhан бэеэрээ – Баатар, сэдьхэлээрээ – Бурхан, багшамнайл даа», - гээд, Д-Н.Д. Доржиев тухай Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеева бэшэhэн байдаг. Багшын бүхы омогорхол – шабинарынь. Даши-Нима Доржиевичай шабинар тоогүй олон юм, тэдэ бүхы буряадуудай hуудаг нютаг оронуудаар ажалладаг. Тэдэнэй тоодо Оросой Холбоото Уласай габьяата багшанар Е.Д.Цыбикова, Д.Ш.Будаев, Б.Б.Бадмаев, Д-Н.Ц.Доржиев, Я.Ц.Ивахинова, Б.Б.Болотов, Б-С.Ц.Цыденов, Ц.С.Жанчипова, суута уран зохёолшод ба поэдүүд Цырендулма Дондогой, Виссарион Бильдушкинов, Ким Цыденов, Цырен-Дондог Хамаев, Лопсон Тапхаев, Владимир Тулаев, Балдан Ябжанов, Георгий Дашабылов, Булат Жанчипов, Галина Базаржапова-Дашеева, сэдхүүлшэд Ревомир Гармаев, Бато Цырендылыков, Бадма-Дари Найдаров, Дондог Бальжинимаев, Цыдып Цырендоржиев, Цыден Оборов ба бусад. Эрдэмэй-шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдээ бэшэхэдэнь, эрдэмэй докторнууд Ш-Н.Р.Цыденжаповта, Б.Д.Баяртуевта, Д.Д.Санжинада, М.Д.Зомоновто, хэлэ бэшэгэй ба багшын эрдэмэй кандидадууд В.Ж.Хамагановта, Д.Д.Башиновта, С.Д.Бабуевта, Д.Ц. Жаповада, Д.А.Райнцановада профессор туhа хүргэhэн байна. Эдэ булта буряад хэлэ бэшэгэй мэргэжэлтэд болоно, ехэ дүй дүршэлтэй, Эхэ орондоо дуратай хүнүүд. Эхэ орондоо дуратай байлга хадаа түрэл хэлэндээ хандасаhаа эхилдэг ха юм. Түрэл хэлэн тухай ойлгосо түрэhэн гэртэй, эхын дулаантай, Эхэ оронтой тон адли удхатай. Тодорхойлбол, хэлэн гээшэ Эхэ орондоо дурлалгын мэдэрэл түрүүлдэг юм.

Даши-Нима Доржиевич буряад арадайнгаа хэлэ бэшэг, түүхэ намтар наринаар шэнжэлһэн хүнүүдэй нэгэн, сэнтэй эрдэмтэ ажалнуудай автор. Тоолобол, «Эртэ урда сагай буряад хэлэн», «Буряад хэлэнэй причастна, деепричастна обородууд», «Буряад хэлэндэ тусгаарлаха (онсолхо) зарим тэды асуудалнууд», «Хуушан буряад хэлэн», «Буряад арадай хуушан буряад бэшэгэй хэлэн», «Мүнөөнэй буряад хэлэн. Синтаксис», «Документы делопроизводства бурят в стародавние времена», «Употребление падежей в «Прошении Арьяева» и в «Рапорте Моджиева», «Ламрим чен-по» гэhэн Зонхобын найруулгын буряад оршуулга» ба бусад.

Шэнжэлэлгын ажалнууд соонь 1992 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдэhэн «Хуушан  буряад хэлэн» гэhэн монографи онсо hуури эзэлдэг. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат М. Матвеевагай бэшэhээр, энэ ажал соогоо автор Октябриин хубисхалай урда тээ буряад хэлэн өөрын грамматическа нормотой ба дүримүүдтэй байhан гэжэ эгээ түрүүн тэмдэглээ. Энэ үе болотор буряадууд өөрын зохёолой хэлэгүй байгаа гэhэн буруу hанамжа бии. Иимэ буруу hанамжада үндэhэлжэ, буряад зохёолой хэлэнэй hуури халха-монгол хэлэн дээрэ үндэhэлхэ ёhотой гэжэ дурадхагдадагынь хайшаа юм. Эрдэмтэн урдын агууехэ зохёолнуудые шэнжэлхын тула Москвагай, Ленинградай, Монгол гүрэнэй архивуудта хандаhан. XVII - XX зуун жэлэй эхин үенүүдэй Монголой Сэсэн, Түшээтэ, Засагта ба Сайн-Ноён хаашуулай архивай материалнуудтай хүдэлхэ аза талаантай байгаа. Буряад ба монгол хэлэнүүд дээрэ бэшэhэн албан хэрэгэй, хуулиин ба түүхын дансануудые болон уран зохёол шэнжэлжэ, буряад хэлэнэй үндэhэн монгол хэлэнэйхиhээ ондоо, абяанай байгуулгань ба грамматическа hууринь өөрын шэнжэтэй гэжэ автор тобшолол хээ. Буряадууд монгол арадай нэгэ хубинь болоногүй, харин Байгал шадархи баргадуудhаа таhаржа, эртэ урдын монгол хэлэтэ хори ба эхирэд угтан болон, амяаран хүгжөө гэhэн hанамжаяа монографиин нэгэ хэhэг соо баримтална. Хэзээшье эрдэмтэнэй энэ туйлай ехэ ажал эрдэм шэнжэлэлгын, мүн hуралсалай талаар гүнзэгы удха шанартай. 

Даши-Нима Доржиевич 60-аад жэлэй туршада оюутадта түрэл хэлэеэ заагаа. Түрэл хэлэн гээшэ тоонто нютагай таhаршагүй нэгэ хубинь болодог гэжэ мэдэнэбди. Мүн үхибүүн наhантаймнай нягта холбоотой. Д-Н.Доржиев тоонто нютагтаа – Ага-Хангилдаа үнэн сэхээр дурланги hэн. Тэрэ Шэтэ можын Могойтын аймагай Ага-Хангил нютагай Хилгэндэ гэжэ газарта 1928 ондо Доржи Дамбаев Цыбжит Очирова хоёрой гэр бүлэдэ түрэhэн юм. Ага-Хангилайнгаа эхин шатын hургуулида ороо, 1940 онhоо Агын 1-дэхи дунда hургуулида hypaa. 1946 ондо Агын багшанарай училищи дүүргээд, Урда-Агын болон Аргалиин hургуулинуудта хоёр жэлэй туршада багшалаа. Удаань Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай институдай түүхын ба хэлэ бэшэгэй факультедэй буряад хэлэнэй ба литературын таhагай оюутан болоhон, сталинска стипенди дээрэ hураhан байна. Саашань хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Г.Д.Санжеевэй хүтэлбэри доро Москвада СССР-эй Эрдэмэй академиин Зүүн оронуудые шэнжэлэлгын институдай дэргэдэхи аспирантурада hуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Удаань түрэл институдаа бусаад, буряад хэлэнэй багшаар ажаллаа, монгол шэнжэлэлгээр, буряад хэлэнэй түүхээр лекцинүүдые уншадаг байгаа. 1965 онhoo 1972 он болотор буряад хэлэ бэшэгэй кафедра хүтэлбэрилөө. 1972-1989 онуудта Агын багшанарай училищида буряад хэлэ ба литература зааhан байна. Һүүлээрнь кафедрадаа бусажа, 1994 ондо Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Буряадай ниитэ эрдэмэй институдта докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа бшуу.

Теэд тэрэ хаанашье ябабал, зун бүри тоонто нютагаа эрьехэ арга боломжо олоод лэ байха. Тиихэдээ Даши-Нима Доржиевич тон жаргалтай ябадаг бэлэй. Хаана айлшаар буунаб, гэрээр дүүрэн нэрьемэ шанга хоолойнь зэдэлхэ, үнэн зүрхэнhөө ташаганаса энеэхэнь дуулдаха. Олон шагналнуудтай hэн. Эрдэмэй хүдэлмэрилэгшэдые ба багшанарые бэлэдхэлдэ оруулhан туйлай ехэ хубитынгаа түлөө 1998 ондо «Оросой Холбоото Уласай дээдэ болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэhэн. 2005 ондо Буряад Уласай академик П.Р.Атутовай нэрэмжэтэ шангай лауреат болоhон, 2007 ондо «Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажаябуулагша» нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна. Үндэр шагнал, медальнуудайнгаа хажуугаар «Победа» ажахын «Хүндэтэ колхозник» гэжэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэндөө, Даши-Нима Доржиевич ехэтэ хүхиһэн, баярлаһан, энэ шагналаа юунһээшье үлүүгээр сэгнэдэг hэн гэхэ. Иимэ нэрэ зэргэ бэлэхэнээр үгтэдэггүй. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ эдир залуухан наhандаа бүдүүн зонтойл адли түрэл колхоздоо хүдөөгэй бүхы ажал хэлсэhэн хүн. Хожомынь, дээдэ hургуулида орохоёо ошохо болоходонь, нютагаархидынь аба сэргээрээ хамhалсаа бшуу. Тэрэнэйнь түлөө профессор бүхэли наhаараа баярые хүргэжэ ябаhан юм. Даши-Нима Доржиевич тоонто нютагтаа, оршон тойронхи байгаалидань болон эндэ hуудаг арад зондоо дуратай hэн. Энэ дураяа шабинартаа дамжуулжа шадаhан гэхэдэ алдуугүй. Тэрэ 2013 ондо, 85 наhанайнгаа бэлшэр дээрэ энэ наhанhаа мордоо. Мухар-Шэбэрэй аймагай Һутай нютагhаа гарбалтай наhанайнгаа нүхэр Цыпилма Дондуковна Сандановатай 8 үри хүүгэдые үндылгэжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаhан байна.

Дарима Базарова,

Ц. Жамцараногой нэрэмжэтэ Агын хизаарай номой сангай

мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь

 

Эшэ үндэhэн:

Базаржапова-Дашеева Г. Бэеэрээ – баатар, сэдьхэлээрээ - бурхан, багшамнайл даа// Буряад үнэн, 2011, 2 июня.

Доржиев Д-Н. Буряад хэлэ бэшэгэй үндэhэн тухай зарим тэды ажаглалта// Буряад үнэн, 1998, 22 октября.

Жамсаранов Ц. «Нютагайм зон намайе мартаагүй…»// Толон, 2014, №36.

Жигжитов Б-М. Талантливый педагог, ученый// Буряад үнэн, 2011, 26 мая.

Матвеева М. Профессор Дашинима Доржиев// Буряад үнэн, 1998, 22 октября.

Семейное призвание - педагог / отв. ред. Г. И. Рогалева; сост. С. Б. Санданова. — Улан-Удэ: Издательство Бурятского госуниверситета, 2019.