Нүүдэлшэ бүлын гэшүүн

1863 ондо немец яhанай зоолог ба аяншалагша Рэй Брэдбери «Ами­тадай наhан» гэжэ ном соогоо тус үүлтэрэй нохойнууд тушаа иигэжэ бэшэhэн юм:

- Кавказай нохойнуудта адли бэеэ даанги, овчарка мэтэ бэлээр хүндэ дададаг ба hургагдадаг, Канадын ньюфаундленд шэнги уhанда дура­тай ба эрхимээр тамардаг, лабрадор мэтэ наадаха дуратай, үлүү таамаг хүдэлсэгүй аад, ямаршье юумэнhээ айхагүй шанга абари зантай, ба­ригдашагүй эршэмтэй гүйдэлтэй, гайхамшагта үүлтэрэй нохойнууд.

«Ондоо түбиhөө бууhан гайхам­шагта жэгтэй нохой. Ёhото мар­сианин!» - гээд, мэргэжэлтэд бу­ряад-монгол банхарые мүнөө нэр­лэдэг. Гайхамшагта «буряад-мон­голшууд» түрүүшээр оройдоошье добтолдоггүй, ехэ түбшэн, тэсэмгэй зангаараа илгардаг гэжэ эли.

Бахархамаар банхарнууд

Хотошо банхарнууд 15 мянган жэлэй саада тээ бии болоhон гэжэ тэмдэглэгдэдэг. Эртэ урдын сагай түрүүшын хүнүүдэй шулуун хананууд дээгүүр урлаhан зурагууд-петрогли­фууд дээгүүр банхарнуудай дүрсэ­нүүд эли тодоор харагдадаг. Мүн лэ урдын зоной хүүрнүүд соо тус нохой­нуудай үлэгдэлнүүд олдодог.

Урдын сагhаа монгол туургата арадууд табан хушуу малай хажуугаар нохойнуудаа үндэрөөр сэгнэдэг байhан түүхэтэй. Мүнөө буряад-мон­гол үүлтэрэй нохойнууд элдэб янзаар нэрлэгдэдэг - гүүннүүдэй нохой, монголой шоно дарагша, банхар, түбэдэй дүрбэн нюдэтэй нохой, хото­шо г.м.

Анха түрүүн Түбэдhөө ерэhэн гэгдэдэг «дүрбэн нюдэтэй банхар» но­хойнууд талын нүүдэлшэдэй үнэн нүхэрынь болоhон. Хоёр нюдэнүүд дээрээ, соходоо сайбар хоёр толбо­той банхарнууд, нээрээшье, холоhоо харахада, дүрбэн нюдэтэй мэтээр үзэгдэдэг.

Монголшуудай нохойнууд тушаа Хитадай болон бусад арадуудай XII-XIII зуун жэлнүүдэй түүхын бэшэгүүд соо тэмдэглэлнүүд бии. «Хара-шар­гал үнгэтэй айхабтар үдхэн нооhотой, хүдэр томо, асари хүсэтэй ба хүн мэтэ hүбэлгэн ухаатай нохойнууд монгол­шуудые хаа-хаанагүй үдэшэн даха­даг», - гээд бэшэгдэнэ. Банхарнууд хэзээдэшье унтадаггүй. Тэрэ нохойн нюдөө аняад, харанхыда амархашье үедэнь дээрэхи хоёр паар нюдэниинь бүгэдые харан адаглажа байдаг. Хии юумэнүүдые - ада баршадые, альбан шүдхэрнүүдые алдангүй обёоржо, хусаад үлдэдэг…».

Банхарнууд «эзэдтээ зол жаргал асардаг нохойнууд» гээд, мүнөөшье хүрэтэр тоологдодог. Yбэлдөө тэрэ үүлтэрэй нохойнууд ёhото монсо­гор нооhон томо шаарнууд мэтээр үзэгдэдэг, янгинама хүйтэндэ яда­маргүй саhан дээрэ хэбтээд унтадаг.

Бурханай адистай

Манай хулинсагууд банхарнуудые нангин маани тарнинуудые уншадаг, бурханда зальбардаг нохойнууд гээд шүтэдэг байhан. Ушарынь гэхэдэ, тус үүлтэрэй зарим нохойнууд үе-үе бо­лоод, гэнтэ нюдөө аняад, хүдэлэнгүй зогсошодог гуримтай юм. Энэ үедэ эзэдэйнгээ амгалан байдалай түлөө зальбарна гэжэ нүүдэлшэд этигэдэг байhан. Тиимэ нохойнууд Буддын адистай, удаадахи наhандаа заабол хүн боложо түрэхэ гэhэн урдын үгэ бии.

Эртэ урдын сагhаа банхарнууд үхибүүдэй эрхим харуулшад гэжэ тоологдодог. Ан арьяатаниие, муу хүнүүдые нялха нарайнуудта дүтэ­лүүлхэгүйhөө гадна, хии юумэнhээ аршалдаг.

Банхарнууд анха түрүүнhээ мал адуулдаггүй байhан. Нангин нохой­нууд ехэнхидээ дасан дугангуудые харууhалдаг, тусхай бүтээлнүүдтэ ха­баададаг байhан. Нүгшэhэн зониие хүдөөлүүлхэдэ, заабол дүрбэн нюдэ­тэй банхарнууд хабаададаг байhан. Хүниие hүүлшынь харгыда үдэшэлсэжэ, hүнэhыень ада баршадhаа, аль­бан шүдхэрнүүдhээ аршалдаг гэжэ хулинсагууднай этигэдэг hэн.

Ехэ үлэнхэ хооhон жэлдэ дүр­бэн нюдэтэй нохой таряанай эшэдэ үлэhэн нэгэ хэды орооhо хадагалжа, хүнүүдтэ дамжуулаад, хүн түрэлтэниие үхэлhөө абарhан гэдэг. Сарама гэhэн дүрбэн нюдэтэй нохойн Индра бурханай туhамаршаниинь байhан тушаа нүгөөдэ домог түүрээнэ.

Бурханай адистай нохойн наhа барахада, бэеынь оршон тойронхи хада уулануудай эгээл үндэр толгойдо хүдөөлүүлдэг гуримтай байhан. Толгойень заабол урда зүг руу – Түбэдэй орон руу харуулаад табидаг заншалтай.

Банхарнууд хоорондоо хөөрэл­дэдэг, хүнэй хэлэ ойлгодог гэhэн үгэ­тэй. Урдань эхэнэрнүүд банхарнууд­та гар хүрэхэ, эльбэхэ эрхэгүй байгаа. Мүн лэ энэ нохой дээгүүр алхажа бо­лохогүй гэдэг. Эдеэнэйнгээ дээжэhээ банхартаа хүртөөдэг гуримтай. Хэр­бэеэ ямар нэгэн шалтагаанаар эзэ­ниинь банхараа гомдохоогоод гү, али гэбэл, алажархибал, тэрэнь ондоо тү­биhөө үhөөгөө абаха аргатай ха.

Хүнэй нюдэндэ гараhан үбдэ­гые эдэгээхын тулада hая болгоhон хилээмэнэй хэhэгээр шабаад, дүр­бэн нюдэтэй нохойдо эдюулдэг бай­hан.

Дүрбэн нюдэтэй нохой

Дүрбэн нюдэтэй нохойнууд хүнэй hүнэhэ болон хамаг хии юумэ харадаг, ада баршадые хусажа үл­дэдэг гэжэ ганса түбэдүүд ба мон­гол туургата арадууд этигэдэг бэшэ, харин бусад зүүн зүгэй арадууд шүтэдэг. Энэдхэгэй домогоор, дүр­бэн нюдэтэй нохойнууд үхэлэй эзэн Ямые дахажа ябадаг. Тиимэhээ дүр­бэн нюдэтэй нохойн улихада, үхэл зүгнэнэ гэhэн үгэтэй. Коми болон Сибириин бусад үндэhэн яhатанай заншалаар дүрбэн нюдэтэй нохой­нууд эгээл сэнтэй. Тэрэнь урдын скифүүдэй гуримтай үндэhэлhэн. Скифүүд дүрбэн нюдэтэй нохойе үргэл боложо алаад, наhа бараhан эзэнтэйнь хамта хүдөөлүүлдэг бай­hан ха. Тиихэдээ загуурдиин орон­до эзэндээ харгыень заажа харуулха гэhэн үгэтэй. Энээн тушаа скифүүдэй малтамал хүүрнүүд гэршэлнэ.

Урдын сагhаа талын нүүдэлшэ арадууд hая наhа бараhан хүнэй ха­жууда заабол дүрбэн нюдэтэй но­хойе hуулгажа, муу муухай ада бар­шадые үлдэдэг гуримтай байhан. Мүн лэ таджик, туркмен г.м. Дунда Азиин арадуудай үндэhэн заншалда дүрбэн нюдэтэй нохой тусхай хүн­дэтэй hуури эзэлдэг. «Дүрбэн нюдэ­тэй нохой дүрбэн зүгэй альбан шүд­хэрые дарадаг», - гээд, хальмаг ара­дай үндэhэн hургаалнууд түүрээдэг. «Дүрбэн нюдэтэй нохой – ангууша­най эрхим нүхэр» гэhэн тува арадай сэсэн үгэ бии.

Айхабтар шанга, бүтүү саhа шуур­ган соогуур төөрингүй, шононуудhаа аршалаад, hүрэг хонидые бүрин бүтэнөөр хотондонь туужа асархын хэрэгтэ дүрбэн нюдэтэй банхарнууд- hаа эрхим нохой үгы гэжэ тэмдэглэгдэдэг.

Шононууд айдаг

Банхарнуудые гэнжэдэ hуулгажа огто болохогүй. Гарбалайнгаа эхи узуурhаа гэнжэдэ hуугаагүй нохой­нууд ехээр уйдадаг, гомдодог. Хүн мэтээр сэдьхэлэй үбшэндэ дайраг­даад, уданшьегүй наhа барашадаг. Тэдэниие гэнжэдэ уяха шалтагшье байхагүй. Дундахи зуун жэлнүүдэй аяншалагшадай тэмдэглэлнүүд соо монголнуудай аймшагтай түхэлэй нохойнуудай хүндэ өөhэдөө түрүүн добтолдоггүй тушаа хэлэгдэдэг. Ха­рууhалhан хотонойнь хажуугаар хүнэй үнгэрхэдэ, ехээр лэ хусаха, ха­заха зуухагүй.

Шононууд банхарнуудай бии бо­лоhон хотондо добтолхоёо болижо, тойроод гарадаг ха. Тэдэнэр ямар аргаар «бурханай адистай нохойнуу­дые» ондоо юрын хотошонуудhаа илгаруулдаг гээшэб? Дүрбэн нюдэ­тэй нохойн байрлаhан айлда шо­нонуудай дүтэлэнгүй тойроод, хүр­шэнүүдэйнь hүрэг малда добтолhон ушарнууд нэгэтэ бэшэ дайралдадаг.

Yшөө шононуудhаа гадуур, тай­гын эзэн хара баабгайн дүрбэн нюдэтэй банхарhаа далтиржа суха­ридаг тушаа тэмдэглэлнүүд олон. В.Тимин гэhэн авторай «Тайга соо төөригдэhэн танк» гэhэн ном соо Сибириин нэгэ бөөгэй «Пама» гэжэ дүрбэн нюдэтэй нохойн сэрэгшые дахуулжа, танкдань сэхэ абаашаhан тухай бэшэгдэнэ.

Урдань дүрбэн нюдэтэй банхар­нууд хүнтэй зэргэ hэеы гэртэ байр­ладаг, баруун-хойто углууе эзэлдэг гуримтай байhан ха. Нохой – агнууриин hүлдэ. Тиимэhээ баруун-хойто­хи углууда агнууриин зэмсэгүүд ха­дагалагдадаг байhан.

Дүрбэн нюдэтэй банхарнууд агнууриин үедэ бусад нохойнуудhаа онсо илгардаг гэдэг. Тэдэ эзэнээ ха­рааhаа огто алдангүй, тойроод гүйхэ үедөө ан арьяатаниие барижа үрди­дэг.

Агнууриин һүлдэ

Нохой жэл хатуу, эрэ жэл гэhэн үгэтэй. Урдань нохой жэлдэ түрэhэн хүбүүдые дээдын заяанай ангуушан, сэрэгшэн гэжэ тоолодог hэн. Жэ­шээнь, нохой жэлдэ түрэhэн Ч. Лув­сан нэрэтэй Монголой суута ангуу­шан 20 жэлэй туршада дүрбэн нюдэ­тэй банхар нохойтоёо хамта 22 000 тарбага, 200 шэлүүhэ, 900 шоно, 40 баабгай (!) агнажа олзолhон байна.

Бэшэ ямаршье үүлтэрэй нохой иимэ үргэн ехэ агнууриин арга бо­ломжогүй гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Нохойнууд, али гэбэл, хэрмэшэ, булгаша, үгы гэбэл, буга, баабгайн агнууриин гээд хубаардаг. Гансал бу­ряад-монгол банхарнууд хэрмэнhээ баабгай хүрэтэр агнаха шадабаритай бшуу.