Сэрэгшэдэй нэрыень мүнхэлнэ

Дайнда унаһан һүүл­шын сэрэгшэнэй бэе хүдөө табиһанай удаа байлдаан дүүрэдэг гэжэ хэлсэдэг. Хэдэн жэлэй ходорон ошоошье һаа, тэрэ дайнда унаһан баатарнуудай нэрэнүүд бусааг­даһаар. Аймшагтай тулалдаануудай болоһон газарнуудта бэдэрэлгын ажал хэгдэжэл байдаг. Жэл бүхэндэ хэдэн зуугаад сэрэгшэдэй һэе бод­хоогдожо, сэрэгэй ёһо гури­маар хүдөө табигдадаг. Аяар 70 гаран жэлэй саада тээ дайсанай буугай һомонһоо унаһан хүбүүдэй нэрэнүүдые бусааха ажал Баир Далаевич Цырендашиев 40 гаран жэ­лэй туршада ябуулна.

Үбгэн абаяа бэдэрээ

1941 оной июниин 22-то фашис булимтарагшадай ма­най Эхэ орондо дайгаар доб­толон ороходонь, бүхы арад түмэн нэгэ хүндэл адляар бодоо һэн бэлэй. Манай бу­ряад хүбүүдшье хажуу тээһээ хараад байгаагүй, эрэлхэг зоригтойгоор этэгээдүүд­тэй дайлалдаһан. Баатар хүбүүдэймнай нэрэ хэтын хэ­тэдэ мүнхэ байха.

Түгнын талаһаа уг гар­балтай мэргэн буудагша Цырендаши Доржиев - дай­садые хүлгүүлһэн сэрэгшэ мүн. Бага балшар наһанһаа эсэгэеэ дахажа, хара ажалда хүдэржэһэн, агнууриин нюу­сануудые уудалһан Цырен­даши Доржиев шуһата дайнда хёрхо мэргэн байһанаа гэршэлээ. Түүхын мэдээгээр нүхэр Цырендаши Доржиев 297 немец солдат болон офи­церые мухарюулһан байна. Энэнь гансал бэшэжэ абагдаһан тоо баримта боло­но. Харин үнэн хороогдоһон дайсадай тоо бүришье олон байхадаа магад. Энэ баатар сэрэгшэнэй хуби заяан, һүүл­шынь хэбтэри болоһон газа­рыень тэрэнэй аша хүбүүн Баир Далаевич Цырендаши­ев бэдэржэ олоод, ошожо, һүгэдэжэ ерэһэн юм.

- Сэрэгэй албанда яба­хадаа, ахалагшатаяа мэргэн буудалга тухай хөөрэлдэжэ байхадаа: «Үбгэн абамнай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда мэргэн буу­дагша ябаһан юм», - гэжэ хэ­лээ бэлэйб. Дайн тухай үни удаан һуужа зугаалаабди. Тэндэл зугаа дэлгэжэ һуу­хадаа, өөрынгөө үбгэн аба тухай ехые мэдэхэ дуран хүрөө һэн, - гэжэ олон жэлэй туршада бэдэрэлгын ажал ябуулагша Баир Далаевич хөөрөөгөө эхилнэ.

Сэрэгшэдтэй бэшэлсэжэ...

1982 он. Баир Далаевич Цырендашиев үбгэн абын­гаа нүхэдтэй, дүлэтэ дай да­бажа гараһан сэрэгшэдтэй холбоо барижа, бэшэгээр харилсажа эхилбэ. Үбгэн абынгаа нүхэдэй урилгаар Баир ахатан өөрынгөө аба­таяа Новгород хото ошоо. Тэндэ ветерануудай ээлжээ­тэ уулзалгада оролсоһон юм. Тэрэнэй һүүлээр үшөө 3 дахин иимэ уулзалгануудта ошожо, үбгэн аба тухайгаа үнэтэ мэдээнүүдые нүхэдэй­нь хөөрөөнһөө суглуулһан байна.

- Минии үбгэн аба Цы­рендаши Доржиев Ленин­град шадар Мануйлова, гэжэ нэрэтэй нютагта хүдөө та­бигдаһан гэжэ архивай дансануудһаа мэдэжэ абааб. Үбгэн абынгаа һүүлшынь үлгы болоһон газарыень мэ­дэхэдээ, хүгшэн эжыдээ, аба­даа ерэжэ дуулгааб. Баарһан хүгшэн эжымни ехэтэ уяраа һэн даа, - гэжэ Баир ахатан хэлэнэ.

Үбгэн аба тухайгаа дүүрэн мэдэхэ болоходоо, Баир Далаевич сэдьхэлээ амараад, юрэ һуугаагүй. Энэ дэлхэй дээрэ амгалан байдал асарһан сэрэгшэдэй нэры­ень мүнхэрүүлхэ ажал ябуул­жа эхилээ. Тэрэнь мүнөө 40 гаран жэлэй туршада үргэлжэлнэ. Бүхыдөө тэрэ 700 гаран сэрэгшэдэй нэрэ бод­хоожо элирүүлхэһээ гадна, тэдэ зондо Дурасхаалай сам­барнуудые тодхоно, гантиг шулуун дээрэ нэрэнүүдыень бэшүүлжэ, мүнөө үетэндэ мэдүүлнэ. Хэдэн жэлэй урда­хана мүнгэ зөөдэг тусхай ав­тобус худалдажа абаад, тэрэ унаагаараа баруун нютагаар ябажа, самбарнуудые тод­хоно гэжэ таанад дуулаһан, телевизортэ хараһан байхат. Өөрынгөө һайн дуранай, уян сэдьхэлэйнгээ уряагаар ни­гүүлэсхы энэ ажал эрхилжэ байһан ахатан саглашагүй буян хуряана.

Бэдэрэлгын, мүнхэрүүлгын хүдэлмэри

Бэдэрэлгын ажал дай­най һүүлээрхи жэлнүүдтэ нэгэшье замхангүй хэгдэнэ гэжэ хэлэмээр. Илангаяа байлдаан болоһон нютагууд­та энэ ажалай дүн боложо, дурасхаалай хүшөөнүүд бо­лон самбарнууд тодхогдо­дог. Теэд ехэнхи газарнуудта «Байлдаанда унаһан сэрэг­шэд эндэ хадагалаатай» гэжэ бэшэгдэнхэй самбарһаа бэшэ юумэн байхагүй. Энэнь голхормоор даа. Тэндэ һүүл­шынгээ хэбтэри олоһон сэ­рэгшэн бүхэнэй хуби заяан, гэртэхинэйнь гасалан зобо­лон... Агууехэ дайнай шэрүүн һалхинда шэрбүүлжэ унаһан баатарнуудайнгаа нэрэ мүнхэлхэ - мүнөө ажаһуугаа зоной нангин уялга. Хүн бүхэнэй энээниие ойлгодог­гүйнь харамтай.

- Жэлэй эхин һарын һүүлээр Буряад оронһоо гара­жа, Эхэ оронойнгоо баруун нютагуудаар ябажа, Сагаалганай һүүлээр гэртээ бусааб. Москвагай, Ленингра­дай, Новгородой хизаараар болон Воронеж, Белгород, Волгоград шадар хүдөө та­бигдаһан нютагаархидайн­гаа нэрэ бэшэжэ, Дурасхаалай самбар табижа ерээб. За­рим зон энэ ажал ехэ хүнгэн гэжэ һанана ёһотой. Харгыда гаргашалагдадаг мүнгэ ал­танһаа гадна, тэндэхи хүшөө сахижа байдаг захиргаантай үгэеэ ойлголсохо хэрэгтэй. «Тэндэ самбар табижа боло­хогүй, зүбшөөл абахын тула мүнгэ түлэхэ ёһотой!» - гэжэ байжа тэдэнэй хэлэхэдэнь, арсалдахашье саг ерэдэг. “Бидэндэ, нютагай зондо, мүнгэ түлөөд, бүтээхэ һэнта”, - гэһэн һанаатайнууд байна ха юм даа. Старая Русса гэжэ хото ошоод, тэндэһээ дүрбэн зүг тээ оршоһон нютагууд­та ошоходоо, нэгэ тээшээ 6-7 мянган түхэриг түлэнэш. Зарим хүүр болотор автома­шинын харгы байхагүй, бүхы юумэеэ һугабшалаад, шабар шабха соогуур ябахаш. Хэды хүндэ ажал эрхилжэ ябаашье һаа, би нэгэшье гомдоно­гүйб, сухарихагүйб. Эндэл манай буряад хүбүүдэй хүүр гэжэ заажа, нэрэнүүдыень бэшэхэдээ, һанаамни амар­даг даа, - гэжэ һайн дураа­раа хэжэ байһан ажал тухай­гаа Баир Далаевич хөөрөөд, үшөө иигэжэ нэмэнэ:

- Буряад нютагһаа сэрэгтэ татагдаһан 18 хүнэй хүдөө та­бигдаһан газарнуудые элирүүлээд байнаб. Тэдэнэй нэрэнүүд эндэ толилогдо­бо. Түрэл гаралнуудынь, үри һадаһадынь танибал, намда хандахада болоно.

Нютагайнгаа баатар сэрэгшэдэй хүдөө табигдаһан газарнуудые элирүүлжэ, нэрэнүүдыень мүнхэрүүлжэ байһан нангин энэ ажал ябуулжа байһан Баир Дала­евич Цырендашиев мүнөө ээлжээтэ бэдэрэлгын хүдэл­мэридэ ошонхой.