Үхибүүднай - “бурхаднай”

Түүхэһээ

Аяар 1949 ондо Париж хо­тодо зарлагдаһан хуралдаанай үедэ июниин 1-дэ Хүү­гэдые хамгаалгын һайндэр гэжэ баталагдаһан байха юм. Харин удаадахи жэлынь энэ үүсхэлые дэлхэйн 51 гүрэн дэмжэбэ. Тус һайндэрэй ба­талагдаһан гол зорилгонь гэхэдэ – хүүгэдэй эрхэ хамгаалга болоно. Эгээл түрүүн 1950 ондо энэ һайндэр эхиеэ абажа, эды олон жэлнүүд­тэ замхаагүй, бүри үргэд­хэгдэнэ. Үнэхөөрөөшье, энэ дэлхэйн жаргал, энэ наһанай шэмэг-эгээл жаахан үри хүүгэднай гээшэ ха юм даа.

Нажарай эхин һарын 1-дэ һуралсалайнгаа хаһа дүүр­гэжэ, үхибүүд зунайнгаа амаралтада гарана. Үшөө дээрэнь уласхоорондын хүү­гэдэй һайндэр тудахадаа, дабхар баяр болоно даа. Энэ үдэртэ хаа-хаанагүй ба­ярай оршон байдал зохёог­додогынь мэдээжэ. Үхибүүд гэртэхинтэйгээ, мүн багша­нартаяа уридшалан бэл­дэдэг заншалтай. Зарим нэ­гэн дуу, хатар бэлдэхэ, харин нүгөөдүүлынь зураг зураха, элдэб янзын бүтээлнүүдые хэжэ дурадхадаг. Хотын бүхы талмайнууд дээрэ баяртай наадан зугаанууд эмхид­хэгдээ юм ааб даа.

Улаан-Үдэдэ

- Гэр бүлөөрөө «Юби­лейный» гэжэ парк ошо­жо, хүүгэдээрээ амараабди. Үнэхөөрөөшье, ёһотой һайн­дэр болоо гэхэ байнаб. Бидэ жэл бүхэндэ ондо ондоо талмай ошожо, энэ үдэр үн­гэргэхэ гэжэ оролдодог гээ­шэбди. Нёдондо хотын түб талмай ошоо һэмди, үшөө урда жэлынь Этнографичес- ка музей хүрөө бэлэйбди. Хаанашье баяртай, аятай оршон байдал түхеэрэгдэнэ, эмхидхэгшэд яһала оролдоо. Үхибүүдые наадуулха газар­та нэгэ бага ээлжээн ехэ бо­лоно. Теэд энэ үдэр хүн бүхэн үхибүүдээрээ ерэжэ, наада­хаяа һанана ха юм. Байгша ондо тиимэшье халуун бэшэ, “захил” хэгдэһэн уларил тог­тоо даа. Үшөө тиихэдэ Бу­ряад Уласаймнай байгуулаг­даһаар 100 жэлэй ойн баярта һайндэрэй уряа доро үн­гэрөө, - гэжэ хотын ажаһууг­ша Соёлма Бадмаева хэлэнэ.

Улаан-Баатарта

Молор һайхан Монгол орондомнай Үхибүүдые хамгаалгын үдэр баһал үргэнөөр тэмдэглэдэг. Мүнөө үедэ Улаан-Баатар хотодо Итар- ТАСС-ай сэдхүүлшэнээр хүдэлжэ байһан Буряадайм­най мэдээжэ сурбалжалагша Туяна Владимировна Зонду­ева энэ һайндэр тухай ии­гэжэ хөөрэнэ:

- Монгол Уласта тоо бүридхэлгын албанай үгэһэн мэ­дээгээр, мүнөөдэрэй бай­далаар 1 сая 300 мянган үхибүүд гэжэ тоологдоно. Энэмнай бүхы ажаһуугша­дай 36 хуби болоно. Үхибүүд гээшэ ямаршье гүрэндэ ажамидараашье һаа, адли ха юм даа. Монголшууд гэр бүлэеэ ехэ сахидаг арадай нэгэн. Мүнөөнэй монгол за­луу айлнууд дунда зэргын 2-3 үхибүүдые түрэжэ үргэнэ. Үндэр наһатай үбгэд хүгшэд­төө 3 зөөлэниие үзүүлжэ, үри хүүгэдээ альган дээрээ үр­гэдэг.

Сүхэ-Баатарай нэрэмжэ­тэ талмай дээрэ ехэ олоороо сугларжа, амаргүй ехэ һайндэр үнгэржэ байна. Бүхы арад түмэн үндэһэн хуб­саһаяа үмдэнхэй, баяртай­нууд алхална. Тус һайндэрэй гаршаг доро «Хүндэтэ эхэ» гэжэ нэрэтэй гүнзэгы удха шанартай хэмжээ ябуулга үнгэрөө. Олон үхибүүдые энэ дэлхэйдэ түрэжэ, һайнаар хүмүүжүүлһэн эжынэрые ёһолон хүндэлнэ. Тай­зан дээрэ улаан хибэс дэл­гээд, тэрээн дээгүүр хүндэтэ эжынэрые алхалуулхадань, үхибүүдынь баглаа сэсэг­тэйнүүд угтажа байна. Ха­ража байхада, угаа зохид, хэнэйшье зүрхэн уярхаар. Эжынэрээ хүндэлхэ гээшэ манай нангин уялга болоно гээшэ ха юм. Хүүгэдые хамгаалгын һайндэртэ улад зон олоороо зорюута түб хо­тонуудта зорижо хүрэнэд. Энэ баярта зорюулагдажа, олон тоото хэмжээнүүд үнгэргэгдэнэ. Хүдөө аймагуудаар зунай наадамууд эхилэн­хэй. Юрэдөө, ажа­байдал бурьялжал байна гэхэдэ боло­хо.

Хүн түрэлтэнһөө байха зэрлиг ан амитан түрэһэн үри хүүгэдтээ мээхэй. Газар дэлхэйн ямаршье нютаг орондо арад зоной ажабайдал адли ха юм даа. Хаанашье түрэһэн үхибүүн лэ хадаа үхибүүн. Хүүгэдэйн­гээ жаргалтай һайханаар энэ наһаяа үнгэргэхынь түлөө тэдэнэй аба эжынь оролдо­дог. «Эрдэм ном үзэһэй, ехые мэдэдэг хүн болоһой, һайн ажаһуудал зохёохонь бол­тогой!» - гэжэ хүн бүхэн үри бэедээ һанаагаа зободогынь мэдээжэ.

- Хүүгэдээ һайн сэсэр­лигтэ, түрүү һургуулида ном үзүүлхэ гэжэ монголшууд оролдодог. Улаан-Баатар хо­тодо гүрэнэй һургуулинууд­тай зэргэ үмсын олон һурал­салай эмхинүүд ажалладаг. Тиихэдэ гадаада ороной түлөөлэгшэдэй байгуулһан, тэрэ гүрэнэй шугамтай һур­гуулинууд олон байха. Хүдөө аймагһаа Улаан-Баатар ерэһэн айлнууд түрүүн хүүгэдээ сэсэрлигтэ гү, али һургуу­лида оруулаад, тэрэнэйнгээ хажуугаар дүтэхэнэ гэр бай­ра худалдажа абадаг. Һур­гуули үзэжэ дүүргэһэн олон хүбүүд басагад хари гүрэн гаража, ном һударта һура­на. Америкэ, Урда Солонгос, Чехи болон бусад гүрэнүүдтэ һуралсалаа үргэлжэлүүлнэ. Алдар суута Оксфорд, Кем­бриджын университедүүдые дүүргэһэн түрүү мэргэжэлтэд Улаан-Баатар хотодоо бусажа, элдэб һалбарида ажалладаг, - гэжэ мэдээсэ­лэй Итар-ТАСС агентствын сэдхүүлшэн Туяна Зондуева Хүүгэдые хамгаалгын һайн­дэрэй үеһөө хөөрэжэ үгэбэ.