Рахим итегез, дуслар!

 Соморхоноор

Июниин 24-дэ гансашье Сэлэн­гын аймагта бэшэ, мүн Зэдэдэ уласай дэлисэтэй хэмжээн эмхидхэгдэжэ байгаа тула соморхоноор (түлхисэл­дөөн түрисэлдөөнгүйгөөр) Сабантуй үнгэрөө гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Хан­гай тайгын гүн соо ургынуудай һал­баран задардаг хонгор һайхан Хориин Тээгдэһээ, булжамуур шу­буудай уурхайгаа түхеэрэн жэр­гэн жаргадаг Мухар-Шэбэрэй Ха­ра-Шэбэрһээ, алим жэмэстэй Хяаг­тын-Адагһаа (тэндэ Татарстан Уласай Засагай газарай дэмжэлтээр татаар­нуудай музей-усадьба байгуулагдан­хай) хабаадагшад ерэжэ, хүршэнүүд мэтээр ёһотой үйлсэ байгуулжа, шэрээгээ дэлгэн, Сабантуйда ерэг­шэдые угтан абаба. Тиихэдэ Сэлэн­гын аймагай нютаг һууринуудай ажаһуугшад мүн лэ һэеы гэрээ, хаса­гай изба гэхэ мэтэеэ шэрэн асаржа, олон тоото айлшадайнгаа урда эзэн ёһоор хүндын эдеэгээ бэлдээд, хүлеэн байба. Татаар болон буряад аялгын абяан доро үнэхөөрөө дулаа- хан оршон байгуулагдаба. Уулзаһан хүн бүхэнэй нюурнуудта һайндэрэй гэрэл обёорхоор байгаа. Урилдаанай амисхаал тамиршадай талмай дээрэ байжа болоо. Гэбэшье найрлагша­дай дунда жэгтэй тайбан хани нүхэ- сэлэй байдал адаглахаар байгаа. Унан дуһан, тэбдэн бүдэрэн, ноёд һайдые хүндэлхэ гэжэ зүдхэһэн бай­дал үзэгдөөгүй. Бултадаа адли эхэ байгаалиин үхибүүдбди, хүнүүдбди – наратай һаруул үдэрөө наартай һайханаар үнгэргэе гэжэ олоной нюурнуудта уншамаар байгаа. Татаар яһатанай таряашадай Сабантуй нээхэдээ, Сэлэнгын аймагай засаг дарга Станислав Гармаев: “Эгээл иимэ һайндэрнүүд улад зониие нэ­гэдүүлдэг, дүтын харилсаатай болго­дог - Буряадай дэбисхэр дээрэ олон үндэһэ яһатан нэгэ айл мэтэ эбтэй эетэй ажаһууна ха юм, - гэжэ онсо­лоод, иигэжэ тэмдэглээ, - илангаяа дайсанай добтолходо, хүнүүд бүри нэгэ нюдарган мэтэ болоод, урдаһа­ань үһэрилдэнэ ха юм. Гүрэн түрын мүнөөдэрэй орёо байдалда Росси­да ажамидаржа байгаа олон тоото үндэһэн арадуудай баатар хүбүүд дүлэн руу эльгээгдэнхэй – уялгаяа дүүргэжэ ябана”.

Үнэн үгэнь уяруулаа

Буряад Уласай Захиргаанай Тол­гойлогшын орлогшо - үндэһэ яһа­тануудай харилсаанай болон эрхэ­тэдэй үүсхэлнүүдые хүгжөөлгын хорооной түрүүлэгшэ Михаил Ха­ритоновой юрыншье һаа, уярмаар үгэнүүдынь сэдьхэлэй хүбшэргэй хүдэлгөө. Бага наһанайнгаа үлгы нютаг­та баярлажа, амаржа ябаа. Хоолой­нь заримдаа һалганаад абахадань, үгэ бүхэниинь үнэн зүрхэнһөө гэжэ мэдэрэгдээ. Тэрэнэй тэмдэглэһээр: «Сэлэнгын аймаг руу ошоһон харгы замаар нилээд оодоргоһонби. Хаа­на ямар нүхэн бииб гэхэһээ эхилээд, һайн мэдэхэб. Багадаа зунайнгаа амаралтануудые Шама эжынгээ (Шамсудина Мусолимовна) дэргэдэ үнгэргэдэг байгааб. Тиихэдээ хүг­шэн эжынгээ амтатайхан эчпочмак эдижэ, татаар арадай сэсэн мэргэн һургаал заабаринуудые бэедээ шэнгээн үндыгөөб. Тиихэдэ хүгшэн эжымни ямар яһанайб гэжэ хүсэд ойлгодогшьегүй байжа болооб. Түрэһэн эжымни үнэрыньшье амта­тай, абяанииньшье – өөрын ха юм. Мүнөө гэртээ ханитаяа, үхибүүдээрээ эчпочмак эдидэгбди. Би мэдэнэб – эндэ һууһан хүн бүхэн иимэ өөрын түүхэтэй. Иигэжэ һайндэрнүүдтэ суглархадаа, бэе бэеэ баяжуулнаб­ди, нэгэдэхэдээ, шанга болонобди. Гурбан жэлэй туршада Сабантуй Сэ­лэнгын аймаг хүрэжэ ядаа. Ковид боложо хойшолуулагдаа. Гэбэшье хүрэжэ ерэһэниинь – һайн тэмдэг. Эндэхи газар дайдада ажамидаржа байгаа улад бүри дүтын харилсаатай, шадалтай шанга болохо гэжэ эти­гэнэб. Орон нютагнай хүгжэн һал­бараг лэ! Холын нютагта һүжэрһэн дүлэн руу эльгээгдэһэн сэрэгшэд­най бүтэн бүлеэн бусаг лэ! Тиигэжэ мечетьдэ, һүмэдэ, дасан дуган­гуудта зальбаран мүргэнэбди. Ямар бурхадтаа ханданабибди – хамаагүй. Нэгэ ехэ хэрэгэй һайнаар дүүрэхы­ень лэ гуйна ха юмбибди».

Һайндэрнүүд – хэрэгтэй!

Хорёод жэлэй туршада Буряадай татаарнуудай автономиие удари­даһан аад, мүнөө Буряадай олониитын палатын түрүүлэгшын орлогшо, Россиин арадуудай Ассамблейн Холбооной гэшүүн Сажида Бата­ловагай өөрынгөө үндэһэн хэлээр үгэеэ эхилхэдэнь, ойлгоошьегүй һаа, абяаниинь шэхэндэ ехэ аятай­гаар соностоо: «Хилын харуулшадай үдэртэ – майн 28-да Сэлэндүүмэдэ алим шэмэсэй һөөг модохонуудые һуулгажа, татаарнуудай энэ һайн­дэрэй эхи табяабди. Эгээл иимэ бу­янта хэрэгээр һайндэр бүхэн эхилхэ ёһотой. Бодоод үзыт даа, урда сагһаа уг залган дамжаһан Сабантуй наа­дан дээрэ эрын соло дуудагдадаг. Хо­жом хойнодоо Эхэ ороноо дайсадһаа аршалан хамгаалха баатар хүбүүд иимэ һайндэрнүүдтэл бэлдэгдэдэг байгаа ха юм. Бэшэ хаана шандааһа шадалаа харуулха аргатай байгааб даа. Сабантуй, Болдёр болон Сурхар­баануудайл үедэ ааб даа! Тиимэһээ иимэ һайндэрнүүд, урилдаанууд ехэ хэрэгтэй – үхибүүдэй хүмүүжүүлгэдэ һайн нүлөөлэлгэтэй. Гал дүлэнэй һүжэржэ, хүбүүдээ гээжэ байхада, иимэ хэмжээнүүд хэрэггүй гэнэ. Энэ буруу. Үхибүүднай үндэһэн арадай урилдаанууд дээрэл хаба шадалаа туршаха, хэнбиб гэжэ мэдэрхэ арга­тай ха юм. Шанга голтойгоор өөдөө болохол. Хэзээдэшье эхэ эсэгэеэ хүн­дэлхэ, уг нютагтаа, хани нүхэдтөө ур­бахагүй - үнэн сэхэ байха. Ёһотой баа- тарнууднай болохо сэрэгшэд Хяагта хотоһоо ерэжэ, урилдаануудта орол­сожо байна. Үлгэн дэлхэймнай иимэ һайхан уларил бэлэглэжэ, Буряад һайхан орон татаарнуудые багтаажа, мүнөө болоходо, үндэһэн арадуудай эб оршон соо үндыһэн бата бэхи гол­той хүбүүднай Бүхэдэлхэйдэ жэшээ харуулжа ябана».

Татаар арадай сэдьхэл һайхан

Ямаршье арадай сэдьхэл – дуу­нууд соонь гүб даа. Ази түбиин аял­га дуунай эди шэдинь заха хизаар­гүй, илангаяа буряад хүндэ бүри дүтэ аабза. Урдань сурбалжалгын ажалаар Мухар-Шэбэрэй, Загарайн Сабантуйнуудта оролсоһон, Казань хото ошожо ерэһэн хадаа татаар үн­дэһэтэн – түрэлэй шэнги һанагдадаг болонхой. Хяагтын сэрэгэй частьда алба хэжэ ябаһан Агын Амидхаашын Баясхалан Базаржаповай татаар болон буряад хэлэнүүд дээрэ дуу­лахадань, зосоо наран гараһандал байгаа. Татарстанһаа зорюута айл­шаар ерэһэн залуу татаар дуушан хүбүүнэй хоолойнь ямар һайхан гээ­шэб! Буряадаймнай татаарнуудай абяанииньшье – ондоо. Наһатайшье, залуушье дуушадые соносожо, бу­ряад, шэмээшэг, ород яһатануудай тайзанай хажууда жэрылдэн зогсожо хатарба. Энэл даа – эб нэгэнэй гэршэ!

Шандааһатай шанга бэетэй баа­тар хүбүүдэй бэе бэетэеэ барилдан, гарайнгаа булшангуудые туршалдан, аргамжа татан байхадань, хажууһаа хаража байхадаа, тэдэ залуушуулай хүсэнһөө хүртэлсэһэн мэтэ болоод- хино. Байлдаанай газарта ябаха баатар сэрэгшэдэй абяанииньшье ондоо – түлэг наһандаа ябана ха­даа үнэрыньшье өөрэ.

Сэлэнгын аймагһаа гарбалтай олониитын ехэ ажал ябуулагша, Улаан-Үдэ хотын Һунгамалнуудай Зүблэлэй хорооной түрүүлэгшын орлогшо Саян Бальжиров Сабантуйда оролсогшодто мүнгэн шангуудые барюулаа.

Урагшатай сэлэнгээрхин

100 жэлэй түүхэтэй Сэлэнгын ай­маг Буряадай бусад аймагуудһаа онсо илгардаг. Түүхэ, соёлой, шажан мүргэлэй талаар – баян. Тиимэһээ тэндэхи ажаһуугшад урдалхуу бодол­той. Тэндэ урдань Эрхүүгэй губер- ниин, буддын шажанай түб оршодог байһан. Сэлэнгын уездын бүридэлдэ Буряадай хэдэн аймаг ородог байгаа ха юм.

Хэдэн зуун жэлэй үедэ Сэлэн­гын газар дэбисхэр дээрэ юун бо­лоогүйб даа! Түүрэг болон монгол туургата арадуудай хүлэг моридой түбэрөөн, түлхисэлдөөнһөө эхилээд, дай хёморооншье, ниилэлгэн һа­лалган... Һүүлэй 350 жэлэй туршада славян арадууд баһал үндэһэеэ эндэ үлөөгөө. Хүн зонойнь түхэл шарай- гааршье олон шуһануудай холи­солдоо ойлгохоор. Мүнөө тэндэхи ажаһуугшад ажана тэнюун, эбтэй эетэй ажаһууһаар ха юм. Бэрхэ, до­рюун ударидагшатай, бэлиг ехэтэй, шуран мэргэн хүбүүд басагадтай Сэ­лэнгын аймагай ажал хэрэгынь ураг­шатай лэ.

Сэлэнгын түрүү хүбүүдэй нэгэн Владимир Чойдонович Чойжини­маевай (энэ бэрхэ хүн тухай дурас­хаалай үгэ “Буряад үнэн” сониндоо манай хүндэтэ ветеран Николай Бад­маринчинов бэшээ бэлэй) түхеэрһэн зуһаланда Сабантуй эмхидхэгдээ. Авиазаводто олон жэлдэ хүдэлжэ ябаа Чингис хүбүүниинь татаар хэ­лээр һонирхожо, тэдэн баһал: “Ураг­шаа”, - гэдэг байна гэжэ гайхана. Теэд тиигэнгүй яахаб! Чингис хаанай за­хиралта доро иигэжэл уряалһаар, бүхэдэлхэйе бултадаа эзэмдээ һэм­най даа.

Бусаха замдаа

Сэлэнгын аймагта сэнгэжэ са­даһан гурбан хүүхэд һүниин тэн ба- гаар түмэр хүлэгэйнгөө жолоо бари­жа, гэртээ хариха гэжэ Улаан-Үдэ руу зүг барибабди. Тиигэхымнай урда тээ бидэниие үдэшэгшэд болгоомжотой ябаарайт гэжэ захиһан юм. Удааха­наар лэ табилуулбабди. Сурхайта нуурһаа зүг ходороод ябатарнай, сагдаанар зогсоожо шалгаба, Орон­гын дэргэдэ адуун һүрэг харгы хүн- дэлэн гараба. Һүрөөтэй гээшэнь хүлэг моридые харанхы һүни ха­рахада. “Энэмнай һайн тэмдэг”, - гээд, Сэсэг баабаймнай сэсэнээ мэ­дүүлхэдэнь, зосоогоо зальбарбабди. Сэлэнгын аймагта ажаһуудаг “Үнэн” сониной үнэн нүхэдтэ һайниие хүр­гэнэбди.