Баргажанай бэрхэ хүбүүн

Багаһаа хара ажал хээ

Санжи Будаевич Очиров 1923 оной май һарын 23-да Баргажанай айма­гай Борогол нютагта олон үхибүүдтэй ажалша малша Сэрма ба Очир Гал­бановтанай гэр бүлэдэ алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһэн юм. Энэ гэр бүлэдэ аяар 17 багашуул түрэһэн, теэд долоониинь амиды мэндэ үлэжэ шадаа. Сан­жи Будаевич Буряадай түүхэдэ ехэ дэмбэрэлтэ жэлдэ түрэһэн. 1923 ондо Буряадай Автономито Совет Социалис Республика байгуулагдаа. Бага балшар наһаниинь хүндэхэн сагта үнгэрөө. Залуу улас байгуулагдажа, хамтын ар­тельнүүдэй бии боложо байгаа сагта багаһаа хара ажал хэжэ, гэртэхиндээ туһалха хэрэг байгаа. Теэд багаһаа үн­шэржэ, гараа һула табяагүй. Ехэл шан­гаханаар бэеэ абажа, ажабайдалай бүхы бэрхэшээлнүүдые дабажа гараа. 1939 ондо дунда һургуули дүүргэжэ, 1940 ондо ажалайнгаа үргэн харгыда “Буряад-Монголой үнэн” сониной ре­дакци даагшаар ажаллажа гараа бэлэй.

Тэрэл ондо комсомолой путёв- коор Ахын аймагай Сорогой эхин ангиин һургуулида багшалхыень эльгээ­гээ һэн. 1941 оной июль һарада Ахын аймагай ВЛКСМ-эй таһагай секрета­ряар томилогдоо.

Агуу дайнай дүлэн соогуур

Гүрэндэмнай дайгаар фашистнууд добтолжо, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай боложо байхада, за­луу комсомол гартаа буу барижа, Эхэ ороноо хамгаалхаяа ошоо һэн бэ­лэй. 1942 ондо одоол сэрэгтэ ошохо зүбшөөл абажа, Үбэр Байгалай сэрэ­гэй тойрогой 138-дахи АЗСП-гэй пулемётчигоор орожо, Брянскын, Түбэй, Белоруссиин фронтнуудта, мүн Хитад гүрэндэ сэрэгшын харгы жэры­гээ. Пулемётчигһоо эхилээд, полкын комсорг, подполковник нэрэтэй бо­лотороо ургаа. 1942 оной декабрь һарада Ураалай сэрэгэй тойрогой училищида пулемётчигто һуража га­раа. Санжи Будаевич Курска дугада болоһон байлдаан тухай ехэ һониноор хөөрэдэг байгаа, тэрээн тухай “Бурятия” сониндо хэдэн статьянуу­дые бэшэһэн юм. Тэрэнь дэмы бэшэ, юуб гэхэдэ, Санжи Будаевич тэрэ айм­шагтай байлдаанай хоёрдохи халаанда хабаадалсаһан юм. Брянскын ба Баруун фронтнууд добтолгодо ороо, тэрээн соо һаял курсануудаа дүүр­гэһэн пулемётчигуудые хабсаргажа, добтолгодо табяа. Тэдэ залуу хүбүүдэй дунда манай нютагай хүбүүн Санжи Будаевич ябалсаа. Одоол тэндэ Санжи сэрэгшэ ёһото байлдаануудта орол­сожо, баатар сэрэгшын тангаригтаа үнэн ябаа. Ленинэй ба Улаан Тугай орденто 108-дахи буудалгын дивизи 4,5 мянган километр зай гаталхадаа, Белоруссиин хотонуудые хамгаалаа. Москва хото хамгаалалсаа. 1941 оной декабриин 5-да Совет сэрэгшэд не­мецүүдэй ехэ добтолго тэсэжэ шадаад, өөһэдөө фашистнуудта добтолжо ороо бэлэй. 108-дахи буудалгын дивизи тэрэ шанга байлдаануудта хабаадаһан түүхэтэй. Энэ дивизи Курска дугада хабаадаа, Белоруссиин тала дайдые фашис шолмосуудһаа сэбэрлээ. 1944 оной июнь һарада «Багратион» гэһэн операциин үедэ 108-дахи дивизи онсо шалгараа, Друть мүрэн дээрэ дайса­дай хамгаалга бута сохижо, Бобруйск хото сүлөөлһэн юм. 1943 оной декабрь һарада Белорусска фронтдо байхадаа, коммунист Очиров 108-дахи дивизиин 539-дэхи буудалгын полкын батальо­ной комсоргоор, һүүлээрнь 1944 оной зун 407-дохи буудалгын полкын ком­соргоор томилогдоһон байгаа. Комсор­гын уялга тухай хэлэбэл, эдэ зон сэрэг­шэдтэй нягта харилсаха, хүшэр хүндэ байдалдань туһалха, дэмжэхэ, хэрэгтэй газартань өөрын жэшээ дээрэ ажал харуулха уялгатай байгаа. Сэрэгэй полкын парторг Т.Я. Скорняковай ду­расхаалһаа: «Тяжелее всего пришлось нашему полку после трех часов дня 4 октября 1944 года. Мы с комсоргом полка Очировым были на переднем крае, недалеко от Мурованки. Слыш­но приближение фашистских танков. Отходят бойцы, отходят беспорядочно. Мы с Очировым побежали навстречу: «Ложись, танки постреляют!» Навели порядок, как обычно: «Коммунисты, ко мне!».

Дайнда хабаадаһанай, эрэлхэг зо­риг, баатаршалга гаргаһанай түлөө Санжи Будаевич орден, медальнуудар шагнагдаһан байха. Алдар Солын ор­денуудай кавалер. “Шэн зоригой түлөө” медаляар хоёр дахин шагнагдаһан, Ге­оргий Жуковай медальтай болон бу­сад гүрэн түрын үндэр шагналнуудаар урмашуулагдаһан байха. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн үнинэй дүүрэһэн, манай ветерануудай баатаршалга хэ­зээдэшье мартагдахагүй. Хүн түрэл­тэн Эсэгын дайнай баатар сэрэгшэдтэ доро дохижол байха.

Түүхэ шэнжэлгын замаар

Санжи Будаевич дайнай һүүлээр Эрхүүдэ партиин дээдэ һургуули дүүргэжэ, Захааминай аймагай «За­каменская правда» (1948-1952 онууд­та) сониной редактораар ажаллаа. Тэрэнэй һүүлээр Ленинградай проф- союзна ажалай дээдын һургуули түгэ­сэжэ, Калинин хотын Соёлой ордоной захиралаар 6 жэл соо ажаллаа. 1958 оной сентябрьта түрэл һайхан Буряад ороноо бусажа, Хяагтын соёлой учи­лищиин захиралаар, һүүлээрнь Улаан- Үдын оршон тойронхи байдалай му­зейн захиралаар томилогдоо. 1960-1962 онуудта Зүн Сибириин номой сангай институдай түүхын кафедрада ассис- тентээр хүдэлөө. Һүүлээрнь аспиран­турада һураһан жэлнүүдынь, амжал­татайгаар “Түүхын эрдэмэй кандидат” гэһэн нэрэ зэргэ хамгаалга. 1965 онһоо 1976 он болотор Баруун Сибириин технологическа институдта багшалаа. КПСС-эй түүхэ шудалалгын кафедрын ахалагша багша, доцент, механическа факультедэй деканай орлогшо, инже­нерно-экономическа факультедэй де­канаар амжалтатай ажаллаһан намтар­тай. 12 жэлэй туршада, 1988 он болотор, Хамтаралай худалдаа наймаанай Но­восибирскын институдай Улаан-Үдын факультедэй түүхын кафедрые дааг- шаар ажаллаа. Санжи Будаевичай олон шабинар Буряадта, Тывада, Яхадта, Эрхүүдэ, Үбэр Байгалда, Хабаровскда, Приморидо гээд амжалтатай худал­даа наймаанай һалбарида ажалладаг байгаа. 1988 ондо Санжи Будаевич түрэл ВСТИ-дээ бусажа, түүхын кафедра ударидажа ябаа. Ямаршье тушаалда ажаллахадаа, багшын, ниитын, сэрэг­шын мэргэжэлнүүдые хэрэглэн, амжал­тануудые туйладаг байгаа. Ямаршье хэрэг эхилхынгээ хажуугаар тэрээн тухайгаа бүхы талаһаань шүүмжэлэн хараха, шэнэ оньһон юумэ ажалдаа нэбтэрүүлэн оруулха дуратай байһан гээд мэдээжэ. Санжи Будаевич инсти­тудайнгаа ба хотын ниитын ажалнуудта эдэбхитэй хабаадаха, оюутадай болон суг ажалладаг нүхэдэйнгөө дунда ехэ хүндэтэй, залуушуулай дунда ойлгуу­ламжын, хүмүүжүүлгын ажалда ехэ бэрхэ һэн гэжэ өөрын дурсалганууд соогоо ректор Д. Фролов бэшэһэн байдаг.

1991 оной июниин 1-дэ наһанайн­гаа амаралтада гараад, бурханай орон мордотороо, 2002 он болотор, ВСГТУ- гай ветерануудай эблэл ударидажа ябаа. Институдай нэгэшье ветеран мартагдаагүй - тэдэнэй бэрхэшээлтэ асуу­далнуудые шиидхэлсэжэл ябаа. Наһа­найнгаа һүүлшын жэлнүүдые нютагай хүбүүн, олониитын ажал ябуулагша, Бу­ряад орониие улас гэжэ байгуулагшадай нэгэн Элбэг-Доржо Ринчинодо зо­рюулаа. Ази түбидэ Элбэг-Доржо Рин­чино ехэ мэдээжэ байжа, хүршэ Мон­голдо гүрэн байгуулгада горитой хуби­таяа оруулалсаһан хүн. Энэ бэрхэ хүнэй ами наһан Эрхүүдэ 1938 оной июниин 23-да таһалдаа һэн. Худалаар хардуу- лаад, сагаантанай сэхээтэн гэжэ байгаад хэлүүлээ. 1957 ондо СССР-эй Верховно Сүүд сагааруулһан юм. 1995 ондо Элбэг- Доржо Ринчиногой ниитын жаса бай­гуулагдажа, энэ хүн тухай эрдэмтэ шэнжэлэлгэнүүд, залуу халаан иимэ хүн буряад арадтамнай байһан гэжэ мэ­дүүлхэ, мартуулхагүй зорилготойгоор хэгдэһэн. Жасын түрүүлэгшээр Санжи Очиров байһан.

Иимэл даа сэрэгшын, түүхын эрдэмэй кандидадай, мэдээжэ ниитын ажаябуулагша Санжи Будаевич Очиро­вай наһанайнь намтар.

Санжи Будаевич Очировай түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулагдажа, ВСГУТУ-да мэдээжэ багша, ниитын ажал ябуулагша, дайнай ветеранда зорюулагдаһан дүхэриг шэрээ июниин 21-дэ эмхидхэгдээ. Тэрэ шэрээдэ мэ­дээжэ эрдэмтэд, шабинарынь, оюутад, нютагаархидынь хабаадалсаа. Тэрэл үдэр ВСГУТУ-гай нэгэдэхи байша­най ханада Санжи Будаевичай нэры­ень мүнхэлһэн дурасхаалай самбар нээгдээ.