Үүлэгүй оюутан хаһын Улаан-Баатар бусаад…

Тиигэлдэһээр гүлмэрхэн оюутад автобус руугаа оробобди, абаашаха обоо хүбөө ашаамнайшье хэгдэбэ. Аян замдаа гарахымнай урдахана мама автобус руу шагаагаад: “Ухаа­тайгаар ябаарай!” - гээ юм һэн. Бидэ­ниие хүргэжэ абаашалсаһан, хажуу­дамни һууһан РЯНШ-ын багша хожо­мынь тиишээ ошоод, манай бүлгэмэй оюутадай үр-тар гэлдэхэдэ: “Сарю­нын мама тиигэжэ захяа юм һэн”, - гээд, дабтан-дабтан хэлэжэ байгша һэн. Магад, тиигэһэнһээнь юм гү – мамын тиихэдэ хэлэһэн үгэнүүдынь ухаандам орошобо. Олон үгэгүй, тоб-байса хэлээдхихэ, эрхэлүүлжэ балай байдаггүй мамын нэгэшье: “Басаган...”, - гэжэ нял-нюл нялуунаар эрхэлүүлжэ байхыень орой һанана­гүйб. “Бэрхэш”, - гэжэ нэгэшье хэлээ­гүй юм. Магад, зосоогоо бодожошье болоо... Тиибэшье өөрынгөө үхибүүе өөрөө магтажа байхань аягүй – хүн магтаг лэ гэдэг. Энэ тэрээндэ “диил­дээд”, гэртээ ерэжэ хоболходомни: “Өөрынгөө өөдэгүйһөө тиигэбэш”, - гээдхихэ. Бархирхадамни: “Өөры­гөө хайрлаад бархираа гүш?” - гэхэ. Урдаһаань олон үгэ хэлэхэдэмни, өөрынгөө зэмые мэдээд тиигэнэш гэһэн тобшолол гаргаха. Хатуу даа. Сэхэ сэбэр. Тэнсэлгүй ажалша. Боро. Эхынгээ зэргэ бэрхэ энэ наһан- даашье болохогүйб, хүрэхэгүйб. Ун­шагшад, хүлисыт, хадууржа байнаб...

Сентябриин 1 багаар Улаан- Баатар ошожо, тэндэ 3 һара шахуу дадалга гараа һэмди. Тиихэдэ бур­фагай декан ябаһан Сергей Гарма­евич ОШОРОВ тэндэхи ехэ һургуу­литай холбоо байгуулжа, оюутадые Монгол руу ябуулдаг ехэ буянтай хэрэг үүсхэһэн байгаа. Тэрээнэйнь ашаар Монгол орон оюутан хаһым­най хото болоо бшуу. Улаан-Баатарай Сүхэ-Баатарай талмайһаа холо бэшэ оршодог Монгол Ула­сай багшын ехэ һургуулиин хари хэлэнүүдэй факультедтэ ехэ бэрхэ багшанарта заалгажа гараа һэмди. Гулиранз багша деканиинь бай­гаа. Гадаада хэлэнүүдэй тэнхимые Эрдэнэмаам багша хүтэлбэрилхэ. Пурэвжав багша манай бүлэг оюу­тадай кураторнай байха. Максар багша, Оюу багша...

Гурба һарамнай гурбан үдэр мэтэ үнгэрөө юм һэн. Дээдэ һургуулиһаа холо бэшэ – тэрэл түб гудамжаар ор­шодог хамтын байрада байрлаабди. Тэндээ асарһан эдеэ хоолоо буйлуу­лан хооллохобди. Хажуудаханань мя­ханай базаар байха. Монголдо мяхан ехэ даа. Адуу малынь тоогүй олон. Манай аха дүүнэр – монголшууднай ямарханшье хатуу сагта гэдэһээ үл­дэхэгүй.

Гэрһээ холо иимэ удаанаар ба­лай ябаагүй тула мама папа хоёр­тоо хонходоод бархирдаг байгаа юм шууб. Тиимэһээ папа намайгаа эрьежэ ерээ юм һэн. Тиихэдэнь па­паяа дахуулаад, Зайсан толгой, Богдо хаанай музей, Гандан, заха (рынок) абаашааб. Папатаяа хамтын байрада нэгэ орон дээрэ унтагша һэмди. Ехэл эрхэ “амитанби”. Жаргалтайб. Мүнөө болотороо тэдэндээ эрхэлһээрби. Эхэ эсэгэдээ эрхэ байхаһаа гадуур дүүнэртээ, хүбүүдтээ эрхэб... Хүгшэн эжы аба хоёрни эрхэлүүлжэрхиһэн. “Эрхые һурганхаар – бэрхые һурга” гэжэ буряад арад хэлсэдэг. Энэ тон зүб. Эхэ эсэгэ хоёройм намайе шан­галаагүй һаань, хэншье бэшэ байха һэнби. Папамни – Цырендаша (пас- портаараа - Булат), мамамни – Жар­галан гэжэ нэрэтэйнүүд юм. Түгнын талын эхин Хүсөөтэ нютагай Эрды­неевтэн болоно. Тэндэһээ Улаан-Үдэ руу бууһаар, 16 жэл гүйсэбэ.

Улаан-Баатарта суг һураһан нүхэдни хүхилдэхэ, шууялдаха... Хэрэлдэхэшье. Би тиихэдэнь номоо үзэжэл һуугша һэм. Мүнөө үеын Мон­гол уран зохёол уншажа мэдээб. Ч. Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” ун­шаагүйл һэм... Багшын ехэ һургуу­лиин дэргэдэ газаа үйлсэдэ хуушан номуудые худалдажа байгша һэн. Янза бүриин толинууд наймаанда байха. Тэдээниие худалдан абахаб. Мүнөөшье тэдэнээ хэрэглэһээрби. Тиихэдэ һуралсалдаа хэрэглэһэн дэбтэрнүүднишье бии. Юрэдөө, оюу­тан хаһымни амбарна дэбтэрнүүд мама папында мүнөө байна. Намайе суг һурагшадни гасаалха: “Сарюна гэжэ доктор шэнги амбарна дэб­тэрнүүдые шагтагалха”. “Муу ламын номынь олон” гэдэг бэлэй гү. Эгээл тэрээн шэнги тархин соогоо баг­таахагүй хадаа дэбтэрээ, номуудаа шэрэдэг байгаа юм шууб. Тиибэшье оролдосотой байгааб. Мамамни мэргэжэлээрээ багша хадаа бидэниие тиимээр жааһаамнай һургаһан. Һу­раһан юумэ һураар татахагүйш гэдэг.

2023 он. Июниин 30-да дүрбэн "бурхадаараа" (эхэ эсэгэ, хоёр хүбүүд­ни) дахинаа Монгол гараад ерээб. Тиихэдээ өөрөө жолоодо ябааб. Замдаа эсэхэдээ, жолоогоо Намса­рай хүбүүндээ барюулжа байгаад ябагдаа. Хажуудамни – папамни, хойномни мамамни хүбүүдээрни һуугаа. Тиихэдэнь бэедээ найданги ябагдана. Дархан хото даралдаһан аад, Улаан-Баатар хүрэшөөбди. Оюу­тан хаһымни хото ондоо болоошье. Тиибэшье голынь үнөөхил зандаа. Танил харгынуудаар өөрөө жолоо баряад ябахада, һонин байна. Мон­гол аха дүүнэрнай өөрынгөө гүрэн­дэ эзэд ха юм даа. Түрэһэн нютагтаа түрэлхи хэлээрээ хөөрэлдэжэ, жэн­хэни эдеэгээ эдижэ байдаг хадаа сэ­дьхэлээрээ сэбэрнүүд. Нюурнуудынь гэрэлтэйнүүд. Энеэхэдээшье - үнэнхэ зүрхэнһөө. Эхэ байгаалитаяа эб нэ­гэн ха юм.

Талын ямаршье монголдо ханда­хадамнай, зохидоор замыемнай заагаад үгэнэ. Дүрим гээшые юрэдөө баримталаагүй, эбдэжэл мэдэдэг, убай сабайгүй Сарюнада ехэ аятай байгаа. Шэлээ унагаагаад, зэргэлээд байһан унаануудай жолоошодһоо замаа мэдээд лэ, саашаа табилуулаа.

Папа Намсарай хоёроо мамамни баярлуулха, амаруулха хүсэлтэй бай­һан юм. Тэрээнииень лэ бэелүүлхэеэ ошооб. Хүсэлыень бэелүүлжэ шадаа хаб. Түмэмнайшье шэнэ орон нютаг­тай танилсаба.

Компастой юм шэнги үнөөхил МУБИС (Монгол Уласай багшын ехэ һургуули) тэгүүлнэб. Сүхэ-Баатарай талмай хүрэхэдөө, зосоомни “на­ран” гараһан шэнги байгаа. Оюутан хаһынгаа хамтын байрада ойрохо­но буудал олооб. Тэндэһээ Монго­лой ниислэл хотын зүрхэн – түб тал­май руу урда үдэрынь - маматаяа, үглөөдэрынь хоёр хүбүүдээрээ ошо­жо һуугааб. Налгай тайбан байдал тэндэ мэдэрэгдэнэ. Хэмэл ногоон дээрэ монгол үхибүүд гар бүмбэгөөр наадана, һуужа эдеэлнэ. Чингис хаа­най хүшөөгэй урдуур велосипедээр, ролигоор, самхаадаар гүйлгэлдэнэ. Намсарай өөрынгөө үеын хүбүүдээр гар бүмбэгөөр наадаа. Тэдэнтэй англи хэлээр харилсаа. Түмэн велоси­педээр гүйлгөө.

Папамнай Богдо хаанай музей лэ орохо хүсэлтэй юм һэн. Тиишээ ошо­торнай, орой болошоо. Хаагдахаяа байһан хадань оруулаагүй. Газааһаань хараад лэ ябаабди. Хуушараад байна даа. Шэнэлэгдэнэгүй. Оройнь шэрэнүүдынь наранда анганхай.

Гэбэшье Улаан-Баатарта үндэр шэнэ байшангууд олон лэ болон­хой харагдана. Үшөөшье баригдажа байна. Дэлхэйн ехэ-ехэ хотонуудай түхэл шарайтай болохоёо зүдхэнхэй. Гэбэшье минии һанаанда оюутан хаһымни, 2000 оной Улаан-Баатар үлэнхэй. Тэрэ хото газартаа дүтэшье, соморхоншье һааб даа. 1990-ээд онуудай хойшолон монголшуудай абари занда эли һэн. Олонхинь су­халтайнууд, адатайнууд ябаа. Заха (рынок) орохотой сасуу наймаашад хүниие “эдижэрхихөөр” аашалдаг һэн. Микрик соо бэе бэеынгээ үбдэг дээрэ һуунхай шэхэмэл зон ябагша байгаа. Тэрэ абари минии зосоо яаха аргагүй шэнгэшэнхэйл даа. Үрдихэм лэ гэжэ урагшаа ехэ адатайгаар зүд­хэдэг абаримни тэрэ 1990-ээд онуудһаа эхитэй ха.

Мүнөө Монголдо байдал хубилаа. Арад зонииньшье тайбанууд болон­хой. Захада сүүмхэ абахадаа һамаа­раад, 70 мянган түхэриг (монгол мүн­гэн) барюулаад ябашаһамни, хой­ноһоом дахажа ерээд, буруу үгөөт гээд, 20 мянгыем бусаагаа. 2000 ондо тиигэхэгүйл һэн даа.

PS: Наһанайнгаа “бурхадые” (аха захатанаа, үхибүүдээ буряад арад бурхан шэнгеэр һанадаг гүб даа) Арьяа Баала бурханда (Гандан дасан соо һууна) абаашажа мүр­гүүлээд ерэһэндээ ехэл урматайб. Иимэ “бурхадые” Бурханай намда үршөөһэниинь – һайн даа!