1501
2006 оной «Алтаргана» нааданай үеэр олон барилдаашадай одон шэнээр ялараа: Владимир Дамдинов, Зоригто Цырендондопов, Михаил Дамбиев, Цыбик Максаров, Батожаргал Банзаракцаев болон бусад. Энэ һүрэг хүбүүд ерээдүйн арбаад гаран жэл соо барилдаанай ногоон талмай дээрэ ёһотой эзэд боложо шадаа. Батор Дагбаев, Жаргал Элбенов, Мунко Мункожаргалов, Олег Болонев, Сергей Федосеев мэтын урда үеын томошуул нэгэн хоёроороо барилдахаяа болижо ябаа. Дээрэ дурдагдаһан һүрэг хүбүүдые барилдаанайнь амжалтаар болон олониитын туйлалтаар хүршэ Монголдо 1990-ээд оной хуушаар ургажа гараһан «зургаан залуу заантай» жэшэжэ боломоор гэжэ һанагдана. Монгол бүхэшүүлэй хоёрынь Ехэ Хуралай һунгамалнууд, нэгэниинь сэрэгэй ехэ зиндаатан болоо. Эды тухайгаар лэ доро дурдагдаха бүхэ барилдаанай жэшээтэ тамиршанай хии морин дэгдээ.
Эрхим хүмүүжүүлгэнь - эшэ үндэһэн
Зарим зоной юушье захалхадань, юумэниинь бүтэмжэтэй байдаг. Бэлэн мүрөөршье бүтэнэ гэхын аргагүй, юрэл ажаллаха бүдүүн голтой, тэсэмгэй, эхилһэнээ һайн шанартайгаар түгэсхэлдэнь хүргэхэеэ оролдодог онсотой хадаа амжалтада хүрэнэ ха. Иимэ абари зан балшар наһанһаа һабагшатай. Энэ абаргын дүү басага танихаб. Тэрэнэйнь хөөрөөгөөр Зоригто Дарима хоёрой эдир наһан 1980-1990-ээд онуудай уулзадхада тудаа. Гэр бүлэнь хэсүүшэг байдалтай һэн (олон зонойхидол адли). Теэд эжыдээ туһалха, хорёо хотон соохиёо өөдэнь татаха, гараа жиигээд һуухагүй - энэл даа бүдүүн, бүхэ голой узуур үндэһэн.
Ажалдаа ханамжатай хандаса эрхим хүмүүжүүлгынь гол болоһон. Буряадтаа болон хоёр дали – тойрогуудтаа эгээн хайратай бүхэнүүдэй нэгэн хажуугаарнь шадамар малшан болонхой. Тиихэдэ хурдан хүлэгүүдые үдхэнэ, урилдаануудта түрүүлдэг болоһоор үнихэнэй. Айраг буйлуулжа, олоной дура татаа, илангаяа Монголһоо һүнэй зүйл гаргахыень хориһон сагһаа хойшо. Мүнөөдэрэйнь бата бэхи байдалынь бүхэ барилдаанһаа сэхэ эхитэй, ушарынь гэхэдэ, Зоригто Цырендондопов олон наадануудта түрүүлжэ, ехэ шангуудые хуряаһан (малааршье, авто-унаагааршье), тиихэдэ Этигэлэй Хамбын нааданай гол шан гурбан удаа абаһан.
Зоригтын уран, ухаатай барилдаа анхарха ехэ дуратай һэм. Теэд һүүлэй жэлэй наадануудта оролсонгүй, бэеэ хуряажа, «алдарта ветеранай» тоодо орожо захалхадань, юундэб даа гунигтайшаг болоо. Харин 2018 ондо урда жэлынь амарһан Зоригто Цырендондопов, Баяр Омогтуев ба хэдэн мэдээжэ тамиршад томо-томо тэмсээнүүдые ехэ урагшатай дабаа. Залуушуул ургаһай, тэдээндээ харгы үгэхэ хэрэгтэй г.м. үгэ хүүр гараашье һаань, харагша бүхэн нарин ухаандаа ойлгоо ёһотой: өөрсэ барилдаанай шэдитэй Зоригто мэтын абаргануудаар хаба шадалаа туршалсаагүйдөө, залуу «мэнгээрһэнэй» хүгжэхэнь ехэ бэрхэтэй.
Мэхэеэ һорихо шухала
Буряадай үндэһэн барилдаанай түүхэдэ Зоригто томо үзэгөөр нэрэеэ бэшээ. 84 кг жэнтэй энэ хүбүүн 75-һаа дээшэ шэгнүүртэ тулалдажа, ехэнхи ушарта өөрһөө 40-өөд гаран кг хүндэ бүхэшүүлээр барилдана. Ана-мана тэмсэхэнь багадаад, ехэнхидээ илана. Яагаад иимэ дүн олон жэл харуулнаб?
«Шэгнүүрэй илгаа иимэ ехэ байхадань, мэхэеэ һорихо шухала. Дзюдо, монгол барилдаа анхаралтайгаар шудалдагби, олон юумэ өөртөө абанаб. Бидэ, сүлөөтэ барилдаанһаа ерээшэд, ехэнхи дүрэмнай тэндэһээ гарбалтай, жэшээнь, хүлдэ оролго, - гэжэ Зоригто хөөрэнэ. - Хамба лама ба Буддын шажантанай заншалта Сангхын ашаар үндэһэн барилдаан ехэ түргэн хүгжэжэ, эндэмнай өөрын һургуули бии болоо. Илангаяа хүүгэд багаһаа бэеэ һорино. Мүнөөдэрэй байдалаар бэрхэ тамиршан уласай, дэлхэйн абаргые бүдэрүүлнэ. Жэшээнь, би олон жэлдэ нэгэл мэхээр илажа ябааб, тэмсэгшэеэ һунаагаад, урдаһаань өөрынь шадал тэхэрюулхэш. Табан минутын тулалдаанай дүрбэ хахадынь эсэтэрынь эрьюусэлдэхэш, үлэһэн хахад минута соо урдаһаань «тэһэржэ», нюргыень шоройдуулхаш. Теэдшье иигэжэ һунаахын, тэмсэхын түлөө ехэ бэлэдхэл, шандааһан хэрэгтэй».
Үнэхөөрөө, хүнгэхэнөөр эндэһээ гарасалдахаар бэшэ. Сүлөөтэ гү, али ямаршье барилдаанай зүйлөөр бэеэ һоринхой һаа, тэрэ дүршэл дээрээ адагынь табан жэл тулалдахаш. Минии энэ бодолой жэшээ боложо, Батор Цыренов ябана. Зоригтотой Наадан-Сурхарбаанай хоёрдохи үдэр хөөрэлдөө хээ һэмди. Урда үдэрынь болоһон мори урилдаанда хүлэгынь II һуурида гараһан байгаа. Мориной эзэнэй сэдьхэл хананги байжа, һайн хөөрэлдөөн болоо. Энэ үдэр урагшатай барилдахыень бидэ мэдээгүй байгаабди. Найрай удаа хэды хоноод, Эрхүүдэ болохо «Алтарганын» барилдаанда жэн соогоо түрүүлхэ гэжэ хаанаһаа мэдэхэ һэмбибди даа. Харин үзүүр түрүүдэ эгээл түлэг дундаа ябаһан үндэр томо, бар хүсэтэй Балдан Цыжиповтэй ана-мана тулалдаан соо булигдаа һэн. Хойто жэлынь Балданиинь томо шэгнүүртэй буряад барилдаашадһаа эгээн түрүүн Иван Ярыгинай Гран-при абажа, Европын чемпионадта хүрэл шанда хүртэхэ.
Буряад хэлэ соёлой булан
Мүнөө Зоригто урагшатай хүдөө ажахы ударидагша гэжэ мэдээжэ. Зуугаад адуутай, табан зуугаад хонитой. Хамба лама Дамба Аюшеевэй ниитэ хонин һүрэг даажа, жэл бүри шэнэ түлһөө хэлсээтэ хубияа дам саашань дамжуулна. Хэды жэлэй урда Буряадай Хүдөө ажахын яаманай 6 сая түхэригэй грант шүүжэ, айраг үйлэдбэрилхэ ажахы байгуулаа. Буряадаарнай аяншалагшад ерэжэ һонирходог. Шэрүүншэг уларилтай манай эндэ адуунай айраг буйлуулхада, хэр олзотойб гэжэ асуугааб (тон тааруу хаһань 3-4 һара болоно ха юм).
- Айрагай гараха хаһын богони байбашье, баршагаа олохоор гэжэ ойлгонхойб (июнь сентябрь хоёрые хахадлаад, дундань июль, август һаранууд хабшуулдана). Гүү олошоруулха тусхай бизнес-түсэбтэйб, аймагаймнай захиргаан дэмжэнэ, тэрээндэнь олзуурханам. Хажуугаарнь гүйгөөшэдые һориходом, мориндо хорхойтой хүүгэд үглөөнһөө үдэшэ болотор манайхяар исална.
Нүхэрни айлшадаа садхаахын тула бүхэли үдэр тогоо һахиха баатай болодог. Үхибүүд соо һониёо буураха ушар юу барагдахаб, 50-60 хүүгэдһээ 3-4-иинь үлэбэл, ехэ һайн гээшэ. Эдэнээ бүхыгөөр хангахаяа оролдохош, урилдаануудта асарха - абаашахаш. Нэмэжэ хэлэбэл, манай гэр - түрэл хэлэнэй тусхай талмай. Хэдышье ород хэлэтэй үхибүүд ерэбэл, ябан ошон буряад хэлэндэ орошодог. Тэдэниие урмашуулхаяа оролдодогбди, - гэжэ Зоригто хөөрэнэ.
Хажуу тээһээ харахада, Зоригто абаргамнай үндэһэн барилдаанай хамаг нюуса хуу таанхай гэжэ һанахаар байбашье, шэнэ юумэндэ һуражал, һонирхожол ябана. Өөрөө хөөрэхэдөө: «Хамаг шэнэ юумэ шудалжа, нэбтэрүүлжэ захалхадаа, тон гүн руунь шургахаяа оролдоном. Мори һургалга гү, барилдааншье байг. Бэрхэ уяашадай энэ тэрэ оньһо намда туһатай гэжэ һанабал, заатагүй дууряажа абадагби. Бүхэ барилдаандаашье Баир Омогтуевай дэгээ, Цыбик Максаровай тулалдаа анхаржа шудалхаш. Хүдөө ажахы хүгжөөлгэдэ одоошье тогтожо болохогүй, юумэн ушаргүй түргэн хубилна. Хамаг юумэ һонирхожо, хүгжэлтын шэнэ зам бэдэржэ ябаагүй һаа, байдал тогтохо», - гэжэ тэмдэглэнэ. Иимэ хандасатай хүн ёһоор бэрхэ мэргэжэлтэнэй шанартай: дабаһан дабаан дээрээ тогтонгүй, ургалтын арга бэдэрһээр. Ерээдүйн барилдаан ба мори урилдаануудта Зоригтодоо амжалта хүсөөд, дүү басаган Даримаданьшье номо годлиин «бара-оо» татуулжа байхыень үреэе.
Радна-Нима Базаровай гэрэл зураг
Алла НАМСАРАЕВА, Буддын шажанай Сангхын Хэблэлэй албан, Баир ШИРАПОВ.
Ольга СОТНИКОВАГАЙ һанаашалһан түсэл
ЭНЭ СЭДЭБЭЭР УНШАГТЫ:
