​Субарга мэтэ Алдар солын хүшөө

Түгнын талын хойморой Галтай һууринда мүнхэ зулаар носонхой хүшөө байгуулагданхай. Агуу дайнда фашист булимтарагшадай урдаhаа ами наһаяа гамнангүй тэмсэһэн нютагайнгаа баатарнуудта зорюулжа, буддын шажанай шэнжэтэйгээр бүтээгдэһэн иимэ хүшөө Буряадта - ори ганса.

Анхан яагаад байгуулагдааб? 

1985 ондо Агуу Илалтын 40 жэлэй ойн баярта Галтай нютагаархид Эсэгын дайнда хабаадаhан сэрэгшэдтээ зорюулһан хүшөө нютагтаа бодхоохо шиидхэбэри абажа, наһаараа удамарша ябаһан Дамба Цыренович Цыдыповтэ энэ ажал хүтэлбэрилхыень даалгаһан байгаа. Тиигэжэ хамтын суглаанай шиидхэбэритэй Дамба Цыренович тэрэ үедэ Теплоприбор заводой захирал, Верховно Соведэй депутат ябаһан Владимир Бадмаевич Нимаевта ошожо, нютаг зонойнгоо һанамжа хүсэлтэй танилсуулһан юм. Тиигэжэ Владимир Бадмаевич тоонто нютагайнгаа зоной шиидхэбэри дэмжэжэ, бүхыгөөрөө туһалха гэжэ оролдоо. Талаан болоходоо, тэрэ үедэ Теплоприбор завод Илалта шэрээлсэһэн сэрэгшэдтээ зорюулһан хүшөө табиһан байжа, хоёр проекттэй байгаа. Дамба Цыренович тэдэ проектнүүдыень хаража, табигдаагүй хоёрдохи хүшөөень шэлэһэн байна. Владимир Бадмаевич эсэгынгээ, абгынгаа ба нютагайнгаа бүхы сэрэгшэдэй нэрэ мүнхэлхэ гэжэ аргагүй һайхан һүрөөтэй хүшөө шудхуулжа, 1985 оной апрель һарада Галтайнгаа түбтэ бодхоогоо һэн. Энэ ехэ дэмбэрэлтэ ажалыень нютагаархид мартадаггүй, һанан дурсажа байдаг. Тиимэһээ нэгэ шэнэ гудамжадаа нэрыень үгэжэ мүнхэлһэн юм гээд, Галтайн аха захатан болохо мэдээжэ ирагуу найрагша, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Бато-Мүнхэ Дамбаевич Гончиков дуулгаба. Энэл хүнэй аша оролдолгоор тус хүшөө хожомынь буддын шажанай шэнжэтэй болоо гээшэ.

Владимир Нимаев, Бата-Мүнхэ Гончиков (баруун гарһаа)

Буряад заншалтай холбохын түлөө 

1995 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагта Үндэһэн буряад соёлой түбые Бато-Мүнхэ Гончиков байгуулһан юм. Тиихэдээ Галтайнгаа соёлой ордоной хэрэлсы дээрэ гараад, баруулжаа хүшөө руу харахадаа, яагаад буряад ёһо заншалтай холбохо гээшэб гэжэ ходо бодожо ябаа. Тиигээд лэ тэрэ хүсэл һанамжаяа ухаандаа зуража байгуулхадаа, үнөөхил хүндэтэ Владимир Бадмаевичтаа хандажа, тэрээниием бүтээжэ үгыт гэжэ гуйһан юм. Энэ үүсхэлыень тэрэнь аргагүй ехээр дэмжэжэ, зула бадараахын тулада шэллэһэн багахан гэрхэн ба хүрдэ эрьелдэжэ байха баһа нэгэ гэрхэн хүшөөгэй дэргэдэ табигдажа, нютагай айл бүхэн 3-3 үдэрөөр зула бадарган, буян хуряаха заншалтай болоһон юм. 

«Тиигэхынгээ урда тээ нютагайнгаа габжа лама, Ивалгын дасанда байгаа Даша-Цырен амбайда ошожо, зүбшөөл эриһэн байнаб. Буддын шажанай ном оложо үгэһэн юм. Хүшөөгэй дэргэдэхи хүрдэ соо тэрэнь хээтэй», - гэжэ Бато-Мүнхэ Дамбаевич хөөрэнэ. 

Мүнхэ зула бадараагдажа байна

Хэрбэеэ эхиндээ хүшөө дээрэ дайнда гээгдэһэн сэрэгшэдэй нэрэнүүд һиилэгдээтэй байгаа һаа, һүүлдэнь, Агуу Илалтын 70 жэлэй ойдо, дайнһаа бүтэн бүлеэн бусажа ерээд, наһа бараһан бүхы сэрэгшэдэй нэрэнүүд нюур таладань нэмэлтэ болгон оруулагдаһан байна.

«Ара талын ажалшадай нэрэнүүдые хүшөөдөө оруулжа мүнхэлхэ байгаа гэжэ хэлсэдэг һэмди. Манай интернат-һургуулиин захирал Галина Пурбаевна Гомбоева аха захатанайнгаа хүсэл дэмжэжэ, һургуулиин багша Александр Жамсаевич Жамсаев Дугарма Батомункуевна Гончикова хоёр аргагүй ехэ бэдэрэлгын ажал ябуулаа бэлэй. Тиигэжэ Агуу Илалтын 70 жэлэй ойн баярай ехэ найрта тэрэ хүшөөгэйнгөө ара талаар бүхы дайн соо Илалта шэрээлсэһэн ара талын ажалшадай нэрэнүүд оруулагдаа. Тиигээд мүнөө манай хүшөө яаха аргагүй дэмбэрэлтэй һайхан. Айл бүхэн энэ хүшөөгөө нангинаар сахин, зула бадаргажа, үхибүүдээ хүмүүжүүлжэ байна. Жэл бүхэн хүшөөгэйнгөө дэргэдэ Илалтын найр наада хэдэг заншалтайбди», - гэжэ нютагай аха захатан нэмэнэ.

Агуу дайнда хабаадаһан 75 ветеранай нэрэ, ара талын 94 ажалшанай нэрэ энэ хүшөө дээрэ һиилэгдээтэй юм. Ажалай габьяагай түлөө шагнагдаһан 111 зоной нэрэ оруулагдаатай, тэдээнэй дунда Агуу дайнда ябаад, нютагаа ерэжэ, ажал хээд шагнагдаһан зон бии юм. 

Бэлэдхэл ябуулагдаһаар 

Мүнөө Галтайн Ветерануудай зүблэлые толгойлогшо Александр Жамсаевай дуулгаhаар, Агуу Илалтын 75 жэлэй ойн баярта бэлэдхэл эршэтэйгээр ябуулагдажа байна. Залуушуул нютагайнгаа энэ хүшөө шэрдэн шэнэлжэ байна. 

Ара талада ажаллаһан нютагай хоёр лэ хүн – Тонирма Жамсарановна Жамсаранова, Владимир Бадмаевич Нимаев үлэнхэй юм. Гадна Агуу дайнай үеын 14 үхибүүн Галтайда тоологдоно. Эдэ зондоо фронтовой паёк барюулхын тулада нютагаархид мүнгэ суглуулаа.

«Москваһаа, Камчаткаһаа, Якутскһаа мүнгэ эльгээнэ. Залуушуулнай бэрхэнүүд байна. Нютагаархид тэдэнээ хараад, ехэл баярлажа байнабди», - гэжэ Александр Жамсаевич тэмдэглээд, иигэжэ нэмэбэ, - Һайхан хүшөөтэйбди. Тэрэнээрээ ехэ омогорходогбди. Хажуудань хүрдэ эрьелдэжэ байдаг, зула бадардаг. Үшөө тиихэдэ Буряадаймнай болон Галтаймнай туг намилзажа байдаг. Нютагай тугтайбди. Жаргал Цыдыпович Цыдыпов, нютагаймнай хүбүүн, туг зохёогоод асараа бэлэй. Һайндэрнүүдтэ тэрэнээ үлгэдэгбди. Ехэ һайхан байдаг». 

Гүрэн түрымнай хизааргүй үргэн дайдаар таран бодоһон Дурасхаалай хүшөөнүүд – аюулта дайнай гэршэнүүд болоно. Тиимэһээ хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлдэ нангинаар һанагдадаг байна. Илангаяа Түгнын тэн багаар байрланхай Галтайн хүшөөтэй дүтөөр танилсахадаа, нэгэ ушар һанаандам оробо. Бэлигтэй сэтгүүлшэн Баяр Жигмитов Подольск хотоһоо өөрынгөө видео-буулгабари намда эльгээһэн юм. Тиихэдээ Агуу дайнай Илалтын хүшөөгэй дэргэдэ зогсоод, иигэжэ хэлээ бэлэй: «Энээгүүрнай дасан дуган байха бэшэ даа. Сэдьхэлдэм уйтай болоходонь, энэ хүшөөдэ ерэдэг заншалтайб».