1099
(Үргэлжэлэл)
Юрын байдалай юрьеэн соо
Бэеэшье таниха сүлөөгүй,
Бурьялма хөөрүү долгидоор
Бутаран, нугаран урдалсабашье,
Арадайнгаа сэдьхэл толи соо
Амгалан мүнхэ гүнзэгыдэ
Томоор, сэбэр, сэхээр
Толотон үлэхөө эрмэлзэел.
Поэдэй согсолборинуудые хаража үзэхэдэ, бүхы номуудынь гүнзэгы удхатай байгаалитай холбоотой ойлгосонууд дээрэ үндэhэлнэ. Жэшээлхэдэ, түрүүшынь «Мундаргын сэсэгүүд» гэhэн номой удха тон гүнзэгы. Э. Манзаровай тэмдэглэhээр, «нимгэхэн энэ «Мундаргын сэсэгүүд» поэдэй зохёохы ажалай, дууша сэдьхэлэй нюур шарайе яhалал харуулжа шадаа. Шэнэ образуудтай, шэнэ хүсэл эрмэлзэлтэй поэт мүндэлбэ гэжэ үргэн олон уншагшадта дуулгагдаа бэлэй».
Түнхэнөөрхимни,
Харин таанадни
Саяан мэтэ үндэр бодолтой байгыт.
Газаа далай зориhон
Эрхүү мэтэ
Холын эрмэлзэлтэй байгыт. С
эдьхэлтнай – Шумаагай далан аршаан,
Дуунтнай – Хэнгэргэ мэтэ самаряан –
Иимэ hайхан байгыт даа,
Түнхэнөөрхимни,
Түрэлhөө түрэл зомни,
Эгээл иимээр
Эбтэй байгаа hаамнай,
Түнхэнэймнай ёохор
Түбиие орёохол.
Эгээл энэ «Мундаргын сэсэгүүд» соо байгаалиин сагай hубарилай ёhоор «Этигэл» гэжэ шүлэг соо дуранай хүгжэлтэ тухай дамжуулагдана. Жэшээлхэдэ, шүлэгэй эхин – үбэлэй саг, удаадахи 9 бадаг соо хабарай сагта болоhон үйлэ хэрэгүүд харуулагдана. 3 бадаг соо зунай дулаахан саг. Эгээл энэ үедэ уянгата герой инаг гансатаяа уулзажа, золгожо, эгээл жаргалтай хаhадаа байна. 3 бадаг соо - намарай саг – эгээл уйдхартай хаhа зураглагдана. Тиихэдэ автор байгаалиин саг шүлэгэй байгуулгада нэбтэрүүлэн оруулжа, тус зохёолой удха гүнзэгырүүлжэ шадаhан байгаа.
Лопсон Тапхаевай уянгата герой хүнэй наhанай өөрсэ шухала «табсангууд» дээрэ тогтоно. Жэшээлхэдэ, «Угай бэшэг» гэhэн ном хэдэн циклhээ бүридэнэ: «Бага наhан», «Золто хабар», «Хорёодтойдоо», «Наhанай тэн», «Дүшэн юhэндөө». Тус бүлэгүүд хүнэй наhанай харгы гаталhан шэнги болоно. Тиихэдээ биографическа хүнэй наhанай саг байгаалиин сагай hэлгээнтэй нягта холбоотой байна: «Золто хабар», «Наhанай тэн» гэhэн нэрэнүүд энээниие тон элеэр гэршэлнэ.
Лопсон Тапхаев юртэмсын түүхые эхинhээнь мэдэрхэ hанаатай, тэрээнтэеэ хэтэ мүнхын холбоо барисаа тогтоожо, өөрөөшье түүхын үлхөөе ниилүүлэн, замбуулинайнгаа хубинь болошоно гэжэ хэлэхээр.
Хабарай hүни газартаа мүшэд ойртожо,
Ханын дэнгүүддли, ялагар гээшэнь!
Дэлхэйгээ харанхы hүни гэрэлтүүлхэ гэжэ
Дэнгүүд али дэгдэшэhэн юм гү дээшээ?
Поэдэй хурса нюдэн байгаалиин үзэгдэлнүүдые ябууд дунда обёороод абана. Газар тэнгэри хоёрые Хэнгэргэ гол холбодог, энэ юртэмсэдэ бүгэдэ юумэн өөһэд хоорондоо нягта барисаатай юм гэжэ бидэ шүлэгэй мүрнүүдыень уншаад ойлгонобди.
Уран зохёолшын юртэмсэ хадаа байгаалиhаа эхитэй хэдэн бодосуудhаа бүридэнэ. Эдэ юуд бэ гэхэдэ, газар, уhан, агаар, мүн гал болоно. Эдэ ойлгосо-образууд Лопсон Тапхаевай поэзидэ ехэхэн hуури эзэлжэ, замбуулинай харилсаа ойлгуулна гээшэ.
Ямаршье поэт энэ дэлхэй дээрэхи хүнэй табисуур тухай бодомжолходоо, заатагүй жаргал тухай hанадаг гээшэ. Лопсон Тапхаев «Юрын хуби заяан» гэжэ шүлэг соогоо иигэжэ хэлэнэ:
Үргэхэдэ, даажа ядама
Үнгэрүү ехые хэхэгүйб даа.
Үбгэрхэдөө, наhаяа шаналма
Дутуушье ябааб гэхэгүйб даа.
Шадал, бодолоор, нэрэ суугаар
Шалгархаяа hанаагүй бэлэйб.
Шагнал мэтэ табисуураа
Шамарлаhанай үлүү гээб.
Төөлэжэ табиhан бэеынгээ
Түрэл урилаашье hаа,
Эдлэжэ ябаhан үеынгөө
Энгэй жаргал hайшаахаб даа.
Поэт наhанай ябаса, өөр тухайгаа, хэhэн хэрэгүүд, асарhан, хүргэhэн аша туhа тухайгаа бодомжолно. Тиихэдэ жаргалтайб гэжэ өөрыгөө тоолохын түлөө хүндэ олоншье юумэн хэрэггүй гэhэн бодол энэ шүлэгэй гол удхань болоно гээшэ.
Тиихэдэ зоболон үзөөгүй хүн үнэтэ жаргалай сэн ойлгонгүй үлэжэшье магад гэжэ поэт hанана:
Элhэн губида эсэhэн хүнэй нюдэндэ
Эшэгы гэр сайбалзаа бол абарал.
Эгүүридын ехэ хүлгөөн соо гансаардаhан хүндэ
Энеэбхилhэн нюдэд ялалзаа бол жаргал.
Зүрхэ доhолгомо эдэ мүрнүүд соо ажаhуудалаймнай үшөө нэгэ шухала талань гаража ерэнэ. Арад зон соогоо эбтэй эетэй, hайн hайхан ажаhуухаhаа үнэтэй юумэн үгы гэhэн поэдэй hанал бодол үшөө иимэ мүрнүүдээр элирүүлэгдэнэ:
…Харин намда
Дүтынгөө хүнүүдэй хэнэйшьеб
Адхаhан гарнуудай сахариг соо
Адлихан зүрхэнэй лүгшэхые
Мэдэхэhээ ондоо,
Гар гараа зүбөөр
Барилсажа ябахыетнай
Харахаhаа ондоо,
Тэрэ гарнуудай үлхөөдэ
Хоёрхон гарайнгаа шадалые
Нэмэлсэхэhээ ондоо –
Ондоо жаргал, ондоо хүсэл байхагүй.
Хүнүүдэй хоорондохи харилсаан поэдэй сэдьхэл дайрадаг заатагүй асуудал болоно:
Зоной дунда ямархан амитан ябаhанаа
Зогсожо хаа-яа харахань угаа хэрэгтэй.
Хүн гансаараа хэзээдэшье ябажа шадахагүй, дэлхэй дээрээ бүгэдын лэ хүсөөр бэежэхэ, далижаха аргатай гэжэ поэт маанадтаа ойлгуулна.
Биб гэжэ үбсүүгээ нэгэтэшье сохёогүй, бэеэ магтаагүй Лопсон Тапхаевай номгон абари зан эдэл мүрнүүдээр элирүүлэгдэнэ:
Бэшэнэй түлөө бэеэрээ хэды зобобошье,
Бэлэн юумэнэй сүсэгы тодожо эдеэгүйб.
Олзотой, урматай, одотой хаа-яа ябабашье,
Олон юумэ хэжэ үшөө үрдеэгүйб.
Жаргал тухай бодолнууд поэдэй сагай, наhанай ошожо байхые мэдэрhэнhээ түрэнэ гэжэ хэлэхэдэ, алдуу болохогүй. Дэлхэй дээрэхи табисуур тухай Лопсон Тапхаев иигэжэ хэлэнэ:
Хүн түрэhэн бэеымни
Жаргал гээшэ орёо даа.
Гүн сэсэн ухаанайнь
Гүйдэл баhа жороо даа.
Поэт хүнэй юрын зол жаргал, энхэ амгалан байдал, нүхэсэл, бэе бэедээ туhалха гэhэн бодол тухай ойлгуулhан гүнзэгы удхатай мүнхэ мүрнүүдые үлөөгөө ха юм даа.
Арад зоной нэгэ хубиб, хуби заяаень хубаалдаха, мүн баhа өөрын хубитаяа оруулхаяа түрөөб гэжэ уянгата герой хэлэнэ:
Һудаhан мэтэ холбоогоор
Бэhэлүүлhэн дэлхэйдэ
Нэмэхэ гэжэ түрөөлби
Нэгэ заахан энеэдэ.
Энэ дэлхэй дээрэ түрэhэн ушарынь миинтэ бэшэ, саадахи удхатай гэжэ поэт hүүлдэнь ойлгоно:
Газар руу багса hуушаhан
Багсаашагүй үргэн hууритай
Гарбалай үндэр субаргын
Шобхо оройнь хэбэртэйб.
Үндэр тэрэ субаргадам
Үлүү нэгэшье хирпиисэгүй.
Харин дээрэhээ үндэhэеэ
Харадаггүймнай хүлисэшэгүй.
«Гарбалай үндэр субаргын» нэгэ «хирпиисэ» байhанаа мэдэрээд, уг гарбалаа уудалжа, бултыень мэдэхэ аргагүйгөө ойлгоходоо, гансата гүнзэгы уйдхар гашуудалда абтаhаниинь гайхалгүй. Тиигэбэшье арад зоноймнай түүхэ хадаа үнэтэй сэнтэй баялиг гээшэ, гамнажа, омогорхожо ябаха хубитамнай, зол жаргалнай болоно гэжэ поэт залуушуулдаа хандана.
Бадаржа ерэhэн уг изагуур –
Булагад, эхирид, хори, хонгоодор…
Бутархай олон обог отогууд –
Буряад гэжэ яhан мүнөөдэр.
Хуби золой сэлмэг наратай,
Арад бүхэнэй урдаа зүүхэ Алас үглөө,
урдын түүхэ – Андалдашагүй баялигтай.
Лопсон Тапхаевай шүлэг бүхэниинь, мүр бүхэниинь сэдьхэлэй дулаахан мэдэрэл, гүнзэгы hанамжа бодолнуудые түрүүлнэл даа. «Һүүлшын замай hүүдэр доро орохогүй hүлдэ нэрэнь» арадай сэдьхэл соо мүнхэ байха. Зүрхэ доhолгомо, шэхэ хужарлама мүрнүүдынь Саяан хадын оройгоор сууряатан зэдэлжэл, зэдэлжэл байхал даа...
Шүүдэртэ ногоон соо мэнэл мэнэ
Шүлэгэйм дуhал мүнхэрэн үлэжэ,
Мүшэтэ юртэмсын оёор шэглэhэн
Мүнгэн зурлаа тэнгэридэм үлэхэл.
Оюна ЗАБАНОВА, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор
“Буряад үнэн” хэблэлэй архивһаа гэрэл зураг
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
«Үсөөн тоото арад соо үринь боложо түрөөлби...»
