980
Цыбикова Ханда Сахияевна, Цыбиков Бата-Жаргал Сахияевич
Хотогор баян Хориин дайдаһаа 2 812 хүн сэрэгэй албанда татагдаа. Аяар 1 078-иинь баатарай үхэлөөр хариин дайдада унаа. 1 734 сэрэгшэ фашис булимтарагшадтай эрэлхэгээр тэмсэжэ, элдэб орден ба медальнуудта хүртэжэ, нютагаа бусаха аза талаантай байгаа (архивай баримтын ёһоор).
Хориин баатарнууд
Баатарлиг габьяа харуулжа, Советскэ Союзай Герой гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ нютагай гурбан сэрэгшэ хүртэһэн юм.
1-дэхи гвардиин капитан Дарма Жанаевич Жанаев (1907-1945) дайнай дүүрэхэеэ байхада, ехээр шархатажа, наhа бараа. Тэрэ Хориин дунда hургуулиин шаби байhан. Мүнөө нэрыень мүнхэрүүлжэ, Хори тосхоной гудамжада ба 1-дэхи hургуулида геройн нэрэ үгтэнхэй гээшэ ааб даа.
Үшөө нэгэ герой – мэргэн буудагша Никифор Самсонович Афанасьев (1910-1980). Гурбадахи герой - Константин Владимирович Оцимик (1919-1963). Эдэ хоёр ород хүбүүд Загарайн дэбисхэр дээрэ түрэһэн. Теэд тэрэ үеэр Хори Загарай хоёр ниилэнхэй байгаа. Тиимэһээ Хориһоо гурбан баатар гараа болоно.
Советскэ Союзай болон Социалис Ажалай Геройнуудта зорюулһан томо гэгшын хүшөө нютагаархид нёдондо бодхоогоо бэлэй. Алдар солын аллей гэгдэһэн энэ хүшөө түрэлхидыень болон бүхы нютагай зониие баясуулһаар.
Ашангаархинай хубита
Баруун ба Зүүн Ашангын 60 үрхэтэ айл, Нарин Горхоной ба Туhын 18 үрхэтэ айл Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой бүридэлдэ ороһон юм. Үхибүүдтэеэ хамта бүхыдөө 258 халуун амин зон эб хамта нютагжажа байгаа (Совет засагай тогтоһон сагһаа Ашанга нютагни хэдэн ондоо нэрэтэй ябаhан. Хамтын ажалай һандархада, Ашанга гэжэ сомон (улус) бии болоо һааб даа. Тэрэ сомоной мэдэл доро Ашанга, Амгаланта, Георгиевко һууринууд ороно). Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэтэй сасуу нютагай хүдэр шамбай бүhэтэйшүүл сэрэгэй албанда мордоо, хүсэтэй моридшье дайнай газарта ябуулагдаа.
Манай эжын хэлэдэгээр, Ашанга нютагай нэрэ «ашамнай шанга» гэжэ удхатай юм. Шадалтай, шударгы бэрхэ хүн зонтой, бүхэ шамбай хүбүүдтэй, хурдан гүйгөөшэ моридтой ехэл солотой нютаг юм гэжэ омогорходог hэн. Дайнай үедэ унаhан малгайгаа абаха забгүйгөөр, «эсээб» гэжэ үгэ аманhаа гаргангүй, хүгшэд, үбгэд, эхэнэрнүүд ба үхибүүд хамтынгаа ажалда хүдэлөө гээшэ. Ашанга нютагай зон гурбан жэлэй турша соо 546 мянган түхэриг суглуулжа, фронт руу эльгээhыень «Красная Заря» газетэдэ 1945 оной февралиин 19-дэ бэшэгдэhэн байна. Үшөө 100 мянган түхэриг суглуулжа, танк хэхыень дамжуулаа. Иосиф Сталин харюу бэшэг бэшэжэ, Ленин колхозой түрүүлэгшэ Базаржаповта, парторганизациин секретарь Цыбиковада, МТФ ударидагша Рабдановта баярые хүргэhэн юм. Лама санаартан, hүзэгтэйшүүл Хамгаалгын жасада ехэ мүнгэн зөөри оруулhан. 1945 оной январиин 1-эй байдалаар 535100 түхэриг эльгээгээ гэжэ харанабди. 1944 ондо Жамьянов Ринчин лама - 5000 түхэриг, Галсанов Хайдаб лама - 60 000 түхэриг, Дармаев Лубсан лама - 34 000 түхэриг шархатаhан сэрэгшэдтэ туhаламжа болгон үргэһэн юм. Арба гаран лама санаартан Верховно ударидагша И.В Сталинhаа баяр баясхаланда хүртөө.
«Үхибүүдни үхэшөөгүй бэзэ?»
Ашангаархин гансашье мүнгэ бэшэ, мүн мяха, тоhо, арhа гэхэ мэтэ эдеэ хоолой зүйл, хубсаhа хунар, оймhо, малгай, бээлэй оёжо, фронтдо эльгээгээ. Сталинградай ехэ байлдаанай үеэр үшөө ехэ туhа хэрэгтэй гэжэ засаг баригшадай гуйхадань, манай эжы хөөрэдэг бэлэй: «Эжымнай үлэhэн ямаан дахаяа үгөө һэн. Хушаха хүнжэл үгы боложо, хоюулаа шангаар тэбэрилдээд, бэеынгээ ольhо дулаанда дулаасажа унтадаг hэмди». Тиигэжэ хөөрэхэдэнь, ехэл хайрлагша бэлэйб барhадаа. Бүри жаахан байһанаа иигэжэ дурсаха: “Гүүртэдэ нагаса эжы һаалишанаар хүдэлдэг байгаа. Би нялха нарай байhан Дашинимые харууhалжа үлэхэб. Эдеэн хомор гээшэнь - хониной хохимой туруу-хүл яhа хэды дахин бусалгаха, нэгэ бага шэмэ оруулжа, тэрэ жаа үхибүү угжаха даа. Ажалhаа эжымни хара hүни бусажа ерэхэдээ, эдэ хоёрни амиды мэндэ гү гэжэ хараха. Арайл голтой амиды байхаш даа. Тэрэ Даши-Нима Цыбикович Доржиев (олон жэлдэ 1-дэхи Буряад лицей-интернадта ажаллаа) бидэ хоёр амиды үлэхэ, ута наhа эдлэхэ хуби заяатай байгаабди», - гэжэ, 80 наһанай дабаан дээрэ нүхэсэжэ ябадаг hэн. Нютагаархидһаа оройдоол 35-иинь бусажа ерэхэ аза талаантай байгаа. Ашанга нютагай Алдар солын хүшөө дээрэ нэрэнүүдынь һиилээтэй байна.
Бүтэн бүлеэн бусахыень зүгнөөд…
Олон тоото түрэлхидэймни нэгэн болохо нагаса ахайнгаа намтарһаа дурдахам. Ашанга нютагтаа ажаhууhан Мархюугай (Гэндэнэй) Сандаг нагаса баабаймни, Ламханай Долгор (Цибик) нагаса эжымни 3 үринэрые үндылгэhэн юм. (Манай эжын эгэшэ аха хоёр).
Дайнай эхилхэдэ, манай эжы Цыбикова Ханда Сахияевна (1931- 2016) 10 наhатай ябаа һаа, нагаса ахай 15-тай байгаа болоно. Эжымнай нютагайнгаа эхин hургуули дүүргээд, саашань Хориин түб руу hурахаяа ошожо шадаагүй. Харин Бата-Жаргал ахань Хориин дунда hургуулиин 6-дахи гү, али 7-дохи ангида һуража байһан аад, дайнай эхилхэтэй сасуу һуралсалаа орхижо, ажалда гараа. «Бүхыгөө фронтдо, бүхы хүсэеэ илалтын түлөө» гэhэн уряагаар хүн бүхэн үдэр hүниие илгангүй хүдэлхэ баатай болоо hэн. Үхибүүд үбhэндэ ябахадаа, багашагуудынь гар хажуураар сабшаха, тармаха, бухал табиха, шэрэхэ даа. Тээ томохонуудынь, 14- 15 наhатайшуул, косилкада hууха, трактораар ябаха. Жэмэс, hархяаг, эмтэй домтой үбhэ ногоо түүхэ, огородой ургамал уһалха, хони хурьга харалсаха, мал эдеэлүүлхэ гэхэ мэтын ажалда үхибүүд лэ ябаха.
Модо бэлдэлгэндэ томохон хүбүүд ябалсаха. Харанхыhаа харанхы болотор үргэhэ нойргүй хара ажал хэхэ дүйе бүдүүн зонhоо халан абажа, үхибүүд хүдэлжэ hураhан. Сандаг Бата-Жаргал хоёр баабайтаяа Ашангынгаа түбтэ хамтын ажалда ябалсаа. Нагаса баабай наhаараа тааранагүй гүүлээд, броньтой байгаа ха. Тиимэһээ колхозой бүхы хүндэ ажал өөр дээрээ даагаа. Нагаса эжымнай бага басаган Хандаяа дахуулжа, Нарин Горхондо хонин ажалда ябаа. Асада hүнэй фермэдэ хүдэлөө. Үдэрэйнь нормо ехэ байха. Үхибүүд бүдүүн хүнэй эгээл хахад нормотой байха. Манай эжы түргөөр өөрынгөө нормо дүүргээд, эжыдээ хамhалсадагаа хөөрэдэг hэн.
Манай угайхид үндэр багжагар томо бэетэй, хүдэр, ехэл ажалша шадамар зон байhан. Хэнhээшье дутуугүй бүхы ажалда ябалсаа. 1944 ондо 18 наhа хүсэхэтэеэ сасуу нагасамнай дайнда татагдаа. Эжы мама хоёр иигэжэ хөөрэдэг бэлэй: «Баруун хадаhаа hолжоржо наадажа байтарни, хүн зон шангаар дуудаба. Ахайшни дайнда мордохонь гэхэдэнь, би үдэшэхэеэшье ошоогүйб. «Бусажа ерэнэ ааб даа», - гэжэ хэлээд, саашаа наадааб. Үхибүүн тэнэг ябаа гүб даа, али амиды бусахыень зүгнэhэн байгаа гүб».
Япон дайнай эхилхэдэ, Шэтэ хото руу байгаа ха. 1945 оной сентябриин 2-то Япон арми бута сохигдожо, дайн дүүрээ гэжэ тэмдэглэгдэhэн байна. Нагаса аяар 1949 ондо гэртээ бусажа ерээ. Дайн дүүрэжэ, старший лейтенант Бата-Жаргал Сахияевич «Шэн зоригой түлөө», «Япониие илаһанай түлөө» гэhэн дайшалхы медальнуудтай армиhаа табигдажа ерэhэн байна. Хамтын ажабайдал hайжаржа эхилhэншье hаань, эрэ хүн ехэл хэрэгтэй байжа, нагасые ажалда Улаан-Үдэ хото эльгээбэ. «Буряад үнэн»газетэдэ корреспондент болоо. Манай гэртэхин ехэл омогорходог байгаа. Нагаса hургуулида хурса, hайн буряад хэлэтэй, ородшье хэлэ шудалжа, бэрхэ болоhон байгаа. Сэрэгэй албанай газарhаа бусаад, энэ ажалда ехэл тааража, дурайтайгаар хүдэлhэн юм. Тэрэ үедэ хамтын ажал захиралай мэдэлэй байгаа ха юм даа. Тииhээр нагаса Дотоодын хэрэгүүдэй яаманай зууршалгаар сагдаагай ажалда эльгээгдээ. 1953 ондо Джида станцида участково сагдаа болгоогдобо. Тэндээ гэр бүлэ байгуулжа, үри хүүгэдтэй боложо, түбхинэн нютагжаhан юм. Саашадаа hуралсалаа дээшэлүүлжэ, үртөөгэй даргын орлогшоор хүдэлжэ байтараа, гэнтын аюулда дайрагдажа, 47 наhатайдаа наhа баража, түрэлхидөө уйдуулаа.
Олон жэлдэ ажалдаа амжалтатай хүдэлhэн, ажалай шагналнууд, ойн баярай олон медальнууд бии гэжэ үхибүүдэйнь нэгэн Москва хотоhоо дуулгана. Эмнэлгын эрдэмэй доктор Эржени Батажаргаловна Цыбикова хирург-пульмонологоор мүнөө болотор хүдэлhөөр байдаг. Зундаа амаралтада ерэхэдээ, эсэгынгээ абдар уудалжа, данса саарhыень харуулха түсэбтэй ха. Бэшэ үхибүүдынь эхэ эсэгын буянгаар hайн байдалда байжа, хүнhөө дутуугүй ажаллажа, наhанай амаралтада гаранхай.
Светлана ШОЙНЖОНОВА (Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
