​Урданай һургаал ула болоо гү?

Июниин 1-дэ Үхибүүдэй эрхэ хамгаалгын уласхоорондын үдэр тэмдэглэгдэбэ. Энэ ушараар хүүгэдые хүмүүжүүлгын асуудал бодхоохо гэжэ шиидэбэбди. Буряадууднай бусад яһатандал энэ хэрэгтэ хэр угһаа харюусалгатайгаар хандадаг байһан. Гол түлэб оножо хэлэһэн оньһон үгэнүүдээр тайлбарилагдаһан тэдэ һургаалнуудынь мүнөөшье буряад гэр бүлэнүүдтэ баримталагдаһаар. Теэд саг сагаараа байдаггүй, сахилза хүхөөрөө байдаггүй гэдэгтэл шэнэ үе сагта тааруу заршамууд зохёогдожо, урданай заабаринууд арада гарахаар болоо гү гэһэн сэдэбээр асуулта хэбэбди.

Бальжи-Нимын Зийдэгмаа, багша (Улаан-Баатар хото):

- Һохорой газарта һохор, дохолоной газарта дохолон гэһэн үгэ мүнөөнэй ниигэмдэ таарана гээшэ ха. Хүнэй урдал орохые зүдхэдэг, мэхэтэй, шуран, худалааршье хэлэжэрхихэ, хулгайшье хэхээр бэлэн хүнүүд олошороо. Этигэл түрүүлдэггүй иимэ зонтой үнэншэ сэхэ зангаараа ябахын аргагүй. Тиимэһээ хүүгэдээ һургахадаа, хүн хүндэнь тааруулан харилсажа бай гэжэ заахаар болоо ха. Нэгэ һамган ажалда орохо гээд бүтэхэгүйдэнь, бүхы гоёолтоёо зүүжэ, үнэтэй хубсаһаяа үмдөөд, үһэеэ заһуулаад, хюмһаяа будаад, ирбайн татаад ошоходонь, тэрэл хүниинь хэрэгыень доронь бүтээжэрхёо һэн. Гутал хубсаһа һайта гурбанай урда гараха; нарин хүн зөөри хуряаха, сэбэршэ хүн элүүр байха; шуран хүн зоной түрүүдэ, шуумар хүн сүлөө ехэтэй, энеэбхилһэн хүн дайсангүй гэхэ зэргээр үхибүүдээ һургаха юм.

Полина Пурбуевна Дашинимаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор:

- Мүнөө үедэ буряад радио шагнахада, телевидени харахада, сонин сэтгүүлнүүдые уншахада, урданайнгаа ёhо заншал бусаая гэжэ уряалжа байдаг. Теэд юундэ энэнь залуушуулай тархи соо хадуугданагүйб, зарим нэгэнэйньшье сэдьхэлдэ тааранагүй гээшэб гэжэ бодожо үзэе. Нэгэдэхеэр, хүниие, илангаяа багашуулые хүмүүжүүлхэдэ бэрхэ. Ганса миин үгэ, миин уряал шагнаад, уураг тархидаа ухамайлан, ондоо болохом ха гэhэн хүн олдохогүй аабза. Мүн тэрэнээ үглөөгүүршье, үдэшэлэншье ойлгоходо хүшэр оньһон үгөөр, орёогоор хэлэжэл байхада, энэнь буруу hүрэхэеэ hанана. Тиихэдээл олон залуушуулнай буряад хэлэ, соёл, ёһо заншалһаа бүри холодоно гэжэ hанамаар. Мүнөөнэй залуушуулай психологидо ондоо маяг таарана. Ород хэлэн дээрэ багаар уншана, буряадаараа уншанашьегүй бэзэ. Планшет, айфон шагааhаар, уураг тархинь ходо hэлгэжэ байhан видео-зурагтай, үсөөн үгэтэй мэдээ хүлеэнэ ха юм. Хоёрдохёор, үгэ-уряалаа жэшээгээр баталха хэрэгтэй гэжэ мэдээжэ. Мүнөө сагта баримталагдахаар урданай маягтай байдалай зүйл зохёожо, түрүүн өөрөө бэе дээрээ харуулха, тиигээд уряалха, орёо бэшээр ойлгуулха хэрэгтэй.

Долгор-Сурун Ванчиновна Цыбикова, Ород Уласай болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ:

- Буян, нүгэл тухай үхибүүндээ ойлгуулхань хэзээдэшье шухала байха. Амгалан тэнюун ажабайдалай үндэһэ һуури болохо зүйлнүүдые заажа үгэхэ хэрэгтэй. Аба, эжыгээ, аха захаяа хүндэлхэ гэхэ мэтэдэ һургахада, мүнөө сагта үлүү болошоо юм гү? Харин буряадууд үсөөн, булта бэе бэеэ мэдэдэг хадаа хэн нэгэндээ хэлсүүлхэ шалтаг гаргахагүйн тула заримдаа зүбшье алхам хэхэеэ маргашадаг агша. Энэнь буруу. Өөрөө өөртөө этигэлтэй ябаха, хүнэй һанамжаһаа үлүүсэ дулдыдахагүй гэжэ хара багаһаань үхибүүдтээ заажа байхаар ха.

Даши-Дондог Надцалов, Ород Уласта Хүнэй эрхын талаар бүрин эрхэтэ түлөөлэгшын аппарадай мэргэжэлтэн (Москва хото):

- Энээгүүрхи ородуудтай харилсахада, буддын шажанай һургаал баримталдагшни эли гэжэ хэлэдэг. Буян, нүгэл тухай мэдэдэг байһандам магтаха зуураа: “Энэ болохогүй, тэрэ болохогүй гэжэ һанаһаар байтаршни, ондоо хүн урдаш гарашахал. Тиимэһээ заримдаа үнөөхи заршамуудаа мартаха хэрэгтэй”, - гэжэ һайниие хүсэһэндөөл, намда заабарилна гэжэ ойлгоо һэм. Харин хүндэ туһалха сэнэгтэй, сагаан һанаатай, һэшхэлтэй байха гээшэ ямаршье яһанай хүндэ шухала. Яагаашье һаа, буряад ёһоор хүмүүжүүлэгдэжэ, хүн болоһомни һайн гэхэ байнаб.

Владимир Ширапов, сэтгүүлшэн, найруулагша:

- Нагаса баабай эжы хоёрни намда олон юумэ үгэhэн. Баабай энэ тэрэ ажал хүдэлмэри хэхэ дүршэл олгоо. Харин эжы гүсын хоолойгоор уhа уухада нүгэл, талада, ойдо дуу дуулахада, Дайдын эзэн абаад ябашаха гэхэ мэтын ондоошог ёhонуудые хэлэдэгынь һанагдана. Мүнөө бодоходо, нээрээ, өөрын бэедэ, ан амитанда аюул болохо юумэнүүдые нүгэл гээд ойлгуулһан байна. Тиигэбэшье бага наhандаа гунгарбааhаа айдаг болотороо: “Бурхан харааха”, - гэжэ хэлүүлhэмди. Иигэжэ хүбүүдэй hүлдын дарагдатар айлгаха хэрэггүй гэжэ hанамаар байна. Хүнэй урдуур бү гара, хүнэй саана бү гээгдэ, нохойдо хусуулаагүй, ноёндо хэлүүлээгүй дундуур ябаха хэрэгтэй гээшэнь баhал хайшаа юм ааб даа. Үүсхэл гаргажа, юумэнhээ гайхаа гэлыгээгүй урагшаа дабшагты гэжэ hургахань дээрэ бэшэ юм гү? Энэнь Буддын шажанай дундые баримталха тухай суртал юм гү, али хубисхалай, репрессиин үеэр байhан зоной бодол юм гү? Урданай ёhо заншал мэдэжэ байхада, муу бэшэ. Яабашье арадыемнай абарhан мэдээсэл гээшэ. Харин хубилжал байhан саг шэнэ гурим бии болгожол байна. Олон юумэнэй мартагдаашье hаань, хамаагүйл даа.

Бүтидэй Дондог-Сэрэн, “Байгал” театрай гол дуушан:

- Хара багаһаа жэнхэни буряад ёһо заншалаар хүмүүжүүлэгдэһэн би Ород гүрэн ерэхэдээ, түрүүшээр гайхадаг байгааб. Нэн түрүүн аха зоноо “та” гэхэгүй, заримдаа аба эжыгээшье “ши” гэжэ нэрлэжэ байха, теэд газар газарай ёһо юм бэд даа гэжэ һанагдаа һэн. Мүн айлда ороод, эзэдэйнь табаг мэдүүлээгүй байтар, шэхэр бообоһоонь һабардажа болохогүй гэхэ мэтын заншалнууд манай тэндэ жэншэдгүй сахигдадаг. Теэд мүнөө болоходо, эдэ мэтэ тиимэ шухала бэшэ гэжэ бодогдоошье һаань, баримталагдажа байгаа һаа, үлүү болохогүй. Мүн “угаа мэдэхэгүй хүниие уһан дээрэһээ гал эдихэ” гэжэ хэлэдэг. Минии һанахада, тон шухала һургаал. Буряадууд адагынь 7 үе хүрэтэр үбгэ эсэгэнэрээ мэдэхэ ёһотой. Шуһаяа ойртуулжа, эрэмдэг, өөдэгүй арад болошохогүйн тула энэ заншал сахигдана ха юм. Юрэдөө, буряадуудые бусадһаа илгаруулһан зүйлнүүд мартагдангүй баримталагдажал байгаа һаань һайн.