​​​Дайнай эхилһэн, дүүрэһые хэзээдэшье мартадаггүйб

Хара-Шэбэрэй эхин шатын һургуулиин һурагшад. 1941 оной май һара

Би 1941 ондо Ага тойрогой Хара-Шэбэрэй эхин шатын hургуулиин 4-дэхи класс эрхимээр дүүргээд, зунай лагерьта ошохо гэжэ бэлдэжэ байгааб. Тиихэдэ эжытэеэ Шаазгайтын доодо hаалида байгаабди. Тэрэл үдэр, июниин 23-да, манай hургуулиин багша Балданай Эрхэтэ ерээд, маанад үхибүүдтэ иигэжэ хэлээ hэн: «Энэ дороо бүхы зониие Санданай Шэмэдэй газаа суглуулагты!» Тиигээд иимэ мэдээ дуулгаа hэн: «Үсэгэлдэр, июниин 22-то, ямаршье мэдээгүйгөөр манай гүрэндэ фашис Германи добтолжо ороод, дайн эхилбэ». Бидэ хүүгэд тэрээниие ехэ ойлгохогүй байгаабди, теэд тэндэ байhан зон тэрэ дороо ехэ муунууд, уруу дуруу болошоод hэн.

Дуулалдаһаар мордоо һэн

Уданшьегүй ехэ мобилизаци боложо, шиираг залуу наhан дундаа ябаhан эрэшүүл нютагаа орхижо, Эхэ ороноо бузар дайсадhаа хамгаалхаяа сэрэгтэ мордохо болоо бэлэй. Колхозой тон ганса «ГАЗ»-полуторка баhал мобилизацида орожо, тэрэл машинаараа нютагай хүбүүд Могойтынгоо станци хүрөө hэн. Хара-Шэбэрэйнгээ баруун Таhархайн дабаа дабажа ябахадаа, иимэхэн дуу дуулалдаhан гэдэг:

Бутуулал hамбайтай боро улаанай

Бугажал соёрхыень харахалта,

Бузархан дайсанаа даражархёод,

Бусажал ерэхыемнай харахалта.

Тэбхэрхэн hамбайтай боро улаанай

Тээгэлэн соёрхыень харахалта,

Тэрээхэн дайсанаа даражархёод,

Тэхэрижэл ерэхыемнай харахалта.

Сэрэгтэ мордохо хүбүүд Могойтын станциhаа поездоор баруун зүг зорижо, дайнай газар хүрэдэг байгаа. Тиигээд лэ үбhэнэй үедэ хүдэлхэ гэхэдэ, үбгэд, эхэнэрнүүд, залуухан үхибүүд үлэшөөлди даа. Би лагерьтаашье ошохоёо болёод, зүүн полевод бригадада бухал шэрэхэеэ ошохо болоо hэм.

Энэ үедэ хүн зоной ажабайдал тэрэ дороо ондоо: муушаг, ехэл hонигүй, борохон болошоо hэн. Бригадада ябажа, бидэ үхибүүд үдэшэндөө hоно бургууhанда хазуулжа, борлоо бэлэйбди. Эдихэ юумэншье хомор болоо - үдэр нэгэ түмпэн ямаршье макарон, лапшаагүй, миин лэ талха hамарhан шэнгэн шүлэ, үдэшэндөө гансал аарса уудаг байгаабди. Тиигээшье hаа, бидэ үхибүүд ехээр уйдадаггүй хүхюунүүд лэ үдэртөө бухал шэрэдэг моридоороо урилдажа, энеэлдэжэ, хүхилдэжэ ябадаг һэмди. Халуун үдэрнүүдтэ Бирьяагай голдо уhанда ородог байгаабди.

Хэшээлнай таһалдаагүй

Үбhэнэй hүүлээр сентябриин 1-дэ би Зугаалайн hургуулиин 5-дахи «а» класста hурахаяа ороо hэм. Тиихэдэ 5-дахи классууд аяар таба байгаа («а», «б», «в», «г», «д»). 5-дахи «г» класста маанадhаа 2-3 наhаар аха үхибүүд hурадаг hэн. Тэрэ сагта муугаар hурадаг үхибүүдые нэгэ класстань үлөөдэг һэн, тэдэнэр «второгоднигууд» гэжэ нэрэтэй байhан. Жэшээнь, Дабаасаан гэжэ хүбүүн аяар 1926 оной байгаад, хэшээлдээ ходол сонхо руу хаража hууха. Тиигэжэ 6-дахи классhаа армида абтаад, тэндэһээ бусахадаа, колхоздоо бэрхэ хонишон болоод, ходо магтуулжа ябаhан.

Зугаалайн hургуули Агын тойрог соогоо тон томо hургуулинуудай нэгэн байhан. Тэндэ аяар 10 колхозой хүүгэд hурадаг hэн. Нэрлэбэл: Сагаан-Уулын (Сталинай), Зугаалайн (Ленинэй), Ушарбайн (Коммунизм), Догойн (Социализм), Хара- Шэбэрэй (Кировэй), Сагаан- Уулын (Кировэй), Ушарбайн (Серп и Молот), Үрөөнэйн (Коминтерн), Үрөөнэйн (Кагановичой), Зугаалайн (Соёл). Могойтын район гэжэ тиихэдэ үгы байгаа.

Маанадые ехэ бэрхэ багшанар hургадаг байгаа. Тэдэниие нэрлэбэл: Борон­доон Хонгилоев – директор, Сыжиб Сэдэно, Дагба Жиг­житов, Батожаргал Сэбэнов, Сэрэнжаб Амагалонов, Бато­мунко Чернино, Баяр Дамба­ин, Баатар Содномон, Мүнхэ Тудупов, Даба Тугдэмгылы­ков, Бадма Дылыгжамсоин, Базар Дылыков, Таисия Ба­кланова, Нина Сусидкина, Сэбжэд Галданова, Нимасы­рен Дондогсыренова, Вера Дашиева, Балдандоржо Жапов. Түрүүшын бүлэгтэ манай багшанарые арми­да абадаггүй hэн, тэдэнэр hургуулидаа тон хэрэгтэй зон байгаа ха даа.

Бэрхэ багшанарай оролдолгоор...

Бидэ hурагшад тэрэ сагта ород хэлэ ехэ муугаар мэдэдэг hэмди. Эндэ нэгэ hонин ушар дурдаhууб. Ород хэлэнэй багша Дылыгжамсоин маанадта «на», «под», «над» гээшые иигэжэ ойлгуулаа hэн. «На» гээшые өөрөө hуудаг стул дээрээ хүлөөрөө гараад, «под» гээшые өөрөө стол доро ороод, «над» гээшые энэ потолок доро доошоо унжаад байhан лампочка гээшэ гэжэ маанадта ойлгуулаа бэлэй. Энээнииень наhаараашье мартадаггүйб.

Манай буряад хэлэнэй багша Бутитханда Батадала­евна ехэл бэрхэ, оролдосо­той багша hэн даа. Тэрэнэй эсэгэ Бата-Далай Очиров бүхы буряад зон сооhоо тон гансаараа Ород гүрэнэй Дүүмын депутат байhан элитэ ехэ ажал ябуулагша байhан хүн. Бутитханда Ба­тадалаевна маанадта ходо буряадаар, ородоор шүлэг сээжэлдүүлдэг hэн. Максим Горькиин буревестник тухай шүлэг хоёр хэлэн дээрэ сээ­жэлдээ hэмди. Үшөө Пушки­най, Лермонтовэй, Марша­гай шүлэгүүдые. Хэшээлһээ гадуур манда ехэ hонин юумэ уншажа hонирхуулдаг байгаа. Бидэ энэ багшадаа ехэ дуратай hэмди.

Дайнай үедэ юумэн хомор, үдэр бүри хатуу саг боложо байгаа, бидэ ходо гэдэhээ үлдэжэ, дааража ябадаг байгаабди. Хэшээлдээ дэгэлээ тайладаггүй, дэгэлтэеэ hуудаг hэмди. Тэрэ үедэ ехэл хүйтэн үбэлнүүд болодог hэн. Багшанартаяа хамта колхозой поли дээрэhээ хоолос түүжэ, тэрэнээ болбосоруулжа эдидэг hэмди. Тетрадь гэжэ огто үгы болошоод, хуушан номой хуудаhанууд дээгүүр хүндэлэн бэшэдэг байгаабди.

Ара талын ажалда

Колхозой ажал хүдэлмэри түхэреэн жэл соо дүүрэхэ бэшэ даа. Нэгыень дүүргэхэдэш, нүгөөдэнь эхилхэ. Намартаа урга­са хуряалгын hүүлээр лэ гүрэндөө таряа тушаалгын түсэб бэелүүлхэ ехэ ха­рюусалгатай ажал колхоз бүхэндэ байгаа. Хара-Шэ­бэрэй Нарин Хүтэл гэжэ газарhаа (тэндэ ехэ таряанай ток байдаг hэн) таряа тушааха 6 паар сарай 6 тэргэдэ ашаhан мэшээгүүдтэй ехэ обоз үдэшын 7 сагта гараад, бүхэли hүниндөө ябажа, үглөөнэй 8 сагта Могойтын заготзер­но хүрөөд, таряагаа тушаа- гаад, hөөргөө мүнөөхил Нарин Хүтэлөө хүрөөд, баhал тэрэ таряагаа ашаад, Могойтоёо ошодог байһан. Иигэжэ бүхэли hара ябажа, гүрэнэйнгөө план дүүргэдэг байгаа. Сар гээшэ аалихан, яаралгүй гэшхэлжэ, нэгэ час соо 4-5 километр ябажа, газараа хороодог, харгыдаа нэгэшье байдаггүй амитан. Энэ 6 тэргэтэй обоздо хоёр лэ хүн ябадаг, түрүүшын тэр­гэдэ ябаhан хүн hүниндөө унтадаггүй, хоёрдохинь hүниндөө унтадаг. Тиигээд энээнээ удаадахи ябадалдаа ээлжэлдэг байгаа.

Энэ ажалай hүүлээр ерэхэ хабарай тарилгын хүрэнгын таряа сэбэрлэхэ баhал тон хэрэгтэй ажал эхилдэг hэн. Тэрэ сагта хүрэнгын таряа сэбэрлэхэ машина гэжэ байдаггүй, гансал веялкэ гэжэ байгаа. Тэрэ веялкын үлеэдэг хүрдын сахаригые аяар 3 хүн улаан гараараа бүхэли үдэртөө эрьюулжэ хүдэлгэдэг hэн. Үшөө нэгэ хүн веялкэдэ хүнэгөөр таряа юулэхэ. Таряа арилгадаг 2 веялкэ хүдэлдэг hэн. Эдэ зоной: «Бидэ дааранабди, гэдэhээ үлдэнэбди, эсэнэбди», - гэжэ хэлэхыень нэгэшье дуулахагүйш. Ходол хүхюунүүд бүхэли үдэртөө дуугаал дуулалдажа байгаад, ажалаа хэдэг hэн. Тамын амитан тамадаа жаргалтай гэжэ тиимэ буряад зоной үгэ биигшэ бэлэй.

Бато-Дугар Дондоковой дурадхаһан гэрэл зураг

Бато-Дугар ДОНДОКОВ, Буряадай соёлой габьяата ажал ябуулагша, ара талын ветеран

Москва хото

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).