Ажалша зоной амжалта

 «Үльдэргэ» ажахын түрүүлэгшэ Бу­лад Будажанаев шэнэ үүлтэр бии болгохо та­лаар нилээд ажал ябуулаа. Шэнэ үүлтэр бии болгожо баталхын тула генотипынь һайжаруулагдажа, тусхай аргаар бүридхэл гараһан байха ёһотой. Тиимэһээ шэнэ үүлтэрэй буряад аду­унай бии болоһониинь нэн түрүүн олон жэлэй туршада нягтаар ажаллаһанай үрэ дүн болоно. Теэд энэ ажал эрдэмтэдгүйгөөр яажашье бүтэхэгүй байгаа. Үбэр Бай­галай хизаарай малай арга­шадай институдай ба Москва хотын Адуу үсхэбэрилгын ВНИИ-гэй мэргэжэлтэд за­абарилжа, туһаламжа хүргөө гээшэ.

- Сокто Цырендоржие­вич танай ажахы хэзээ энэ шэнэ үүлтэртэй ажал ябуул­жа эхилээбта?

- Булад Будажанаев маанадһаа урид эхилээ, бидэ тэрээнһээ унагадыень хэдэн жэлэй саана абаһан байгааб­ди. Урид ородой хүндэ ашаа­най моридые, владимирска, гүйгөөшэ үүлтэрэй моридые үдхэдэг байгааб. Теэд тэдэш манай шэрүүн уларилда ехэ тааража ядадаг, даараха, үбэлдөө хүйтэндэ үбһөөр холлуулха хэрэгтэй, тэрэм­най нэмэлтэ гаргаша болоно. Харин «Үльдэргэ» үүлтэрэй адуун шэрүүн уларилда да­данги, үбэлдөө туруулан хоол бэдэржэ эдидэг.

- Мяханай талаараа хэр һайн гээшэб?

-Һайн. Түргэн мяха ургуул­даг, мяханиинь амтатай. 7-8 һаратай унага мяханда ту­шаанабди. Хотодо үльдэргын үүлтэрэй мяхан гэжэ мэдэн­ги, дуратайгаар абадаг. Уна­ган үбдэгһөө дээшэ өөхэтэй байна, тэрэнь ехэ һайн. Нюта­гайнгаа үүлтэр һайжаруулха, мяханай шанар дээшэлүүлхэ гэһэн бодолдо үнинэй абтаһан байгааб. Хэлэлтэйнь гэхэдэ, манай уласта үндэһэтэ хоёр үүлтэр бии. Энэ хадаа буряад болон үльдэргын бо­лоно. Зэргэсүүлэн харабал­най, Сахада (Яхадта) - 7, хүршэ Монгол орондо 10 өөрын үүлтэрнүүдые гарганхай. Ма­най Буряадта – һаял 2. Хэдэн жэл соо шэнэ үүлтэртэй ажал ябуулаад, ехэ баяртай бай­набди, нэгэ-хоёр жэл соо тэ­жээжэ байнгүй, 7-8 һаратай байхадань тушаанабди. Эко­номикын талаар харахада, олзотой бшуу даа.

- Эрдэмтэдэй ажал хэр сэгнэнэбта?

- Эрдэмтэдэй ажал гээ- шэмнай ехэл хүндэ ажал, тиибэшье, тэдэ зомнай ур­даа табиһан зорилгонуудаа дүүргэбэ гээшэ. Мяха һайтай үүлтэр гаргажа шадаа ха юм даа. Энэмнай түргэн бэшэ, олон жэлэй туршада ябуулһан ажал гээшэл даа. Булад Будажанаев эрдэмтэд­тэй хамта һайн ажал ябуулна.

- Буряад үүлтэрһээ юугээ- рээ илгаатай гээшэб?

-Буряад үүлтэрһээ ил- гаань гэхэдэ, шэнэ үүлтэрэй морид бэеэр ехэ, мяхалиг. Мүнөө шахангүй тушаадаг болонхойбди. Урдань шаха­ха ажал яһала хүшэр, гарга­шатай байгаа. Мүнөө мяхы­ень дэлгүүртэ тушаанабди. Һаяхана мяха үйлэдбэрилхэ цех нээгээ гээшэбди, гуя мя­хаарнь колбаса хэжэ эхил­бэбди. Энэ хэрэг ударидаха­яа хүбүүмни зорюута нюта­гаа бусаба, мэргэжэлээрээ технолог юм.

- Үбэлэй сагта өөһэдөө бэлшээд ябана гү?

- Тиинэ, тэрэнь ехэ һайн. Шоно арьяатанда эдюулхэгүйн тула унагадаа амяарлажа хаанабди. Шоно олон боложо, ехэ хохидол үзүүлнэ. Бидэ шонын тоо тол­гой үсөөрүүлхэ гэжэ оролдо­догбди, теэд байгаалитай то­осолдожо шадахагүйбди.

Сокто Цыдыповтэ мүнөө 150-яад толгой «Үльдэргын» үүлтэрэй адуун тоолог­доно. Мяханай үүлтэрэй хадань ажахынууд ехэ эдэбхитэйгээр энэ үүлтэр үдхэхэ гэжэ шармайна. «Үльдэргын» үүлтэрэй адуу Хэжэнгын үшөө нэгэ фер­мер Вячеслав Файзуллин үдхэжэ эхилээ. Мориной абари зангыень һайса шэнжэлээ, азаргань ехэ ха­рюусалгатай, унаганууд­таа ехэ мээхэйгээр ханда­на, шононуудһаа хэсэгээ (табун) һайн хамгаалдаг байна.

- Вячеслав Владимиро­вич, шэнэ үүлтэрэй адуу хэ­зээ үдхэхэ гэжэ шиидэһэн байнабта?

- Гурбан жэлэй саана тиимэ шиидхэбэри абааб- ди. Өөрынгөө хэсэгтэ азар­га оруулжа, мүнөө баяр­лажа байнаб. Гүүнүүдээ ехэ һайнаар харана, сухал­тай, харюусалгатай. Олон гүүнүүдые абаад ябаха ша­далтай, мүнөө 23 гүүн мо­ридые эзэлээд ябана. Он­доо хэсэгэй азаргануудаар уулзахадаа, сохилдоошо, нэтэрүү. Түлынь һайн, уна­ганууд томонууд, һайн бэе­тэй, шэрхи, үхэхэ ушарнууд байхагүй, тиимэһээ тэрэнь бидэндэ ехэл һайн.

Шэнэ үүлтэр бии бол­гохо ажал дээрэ Үбэр Байгалай хизаарай хэ­дэн эрдэмтэд ажаллаһан байна. Яруунын айма­гай адуу үсхэдэг ажа­хынуудай габьяа дээрэ үндэһэлөө гэхэдэ боло­моор. Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Үбэр Байгалай хизаарай малай арга­шадай институдай аха­лагша эрдэмтэн, Россиин хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ Бад­ма Базарон энэ хэрэг­тэ баһал хам оролсоһон байна.

- Бадма Зилимович, энэ үүлтэр тухай эрдэмэй талаһаа хөөрэжэ үгыт. Хэзээ ажал эхилһэн байнаб?

- Энэ ажал үшөө 1980-яад онуудаар эхилэгдэһэн бай­гаа. Харин бидэ энэ ажал 2010 ондо «Үльдэргэ» ажахы­тай үргэлжэлүүлээбди. Залуу ударидагша Булад Будажа­наев энэ хэрэгтэ ехэ харю­усалгатайгаар хандаа. Энэ ажахы урид хүндэ ашаанай болон хатараад гүйгөөшэ үүлтэрэй моридые үдхэдэг завод байгаа ха юм. Бидэ 2021 ондо шэнэ үүлтэр бии бол­гохо дансануудые тушааһан байгаабди, хоёр жэл соо тэрэ дансанууд шэнжэлэгдээ. Ти­игэжэ байгша оной июниин 20-до Россиин Хүдөө ажахын яаманай 12895 гэһэн номер­той тогтоол гараа.

Һануулан хэлэбэл, энэ үүлтэр гаргахын тула дүрбэн үүлтэрэй адуунай эгээн һайн шанарнуудынь абаг­даа. Ородой хүндэ ашаа шэрэдэг үүлтэрһээ мяха­най һайнииень, буряадай үүлтэрһээ шэрхииень, туру­угаараа саһа малтажа эдихэ шадалынь, хатарша мори­ной ута бэе, Үбэр Байгалай хизаарай үүлтэрһээ үнгыень абаһан байна. «Үльдэргэ» ажахынхидта ехэ баярые хүргэхэ байнам – ехэ орол­долго гаргаа. Иимэл ажахы­нууд, хүтэлбэрилэгшэд олон байгаа һаа, хүдөө нютагууд­най һалбаран хүгжэхэ бай­гаа.

Үнэхөөрөөшье, Буряад­тамнай моридой хоёрдохи үүлтэр бии болоһондонь ур­машамаар. Ажалшадай, эр­дэмтэдэй хөөрөөнһөө мэдэ­бэ гээшэбди, энэ хэрэг бэлэн бэшэ. Үльдэргын үүлтэрэй азарганууд Үбэр-Байгалай хизаарта, Яхадта, Примориин можо руу эльгээгдэһэн байна.