ҺАРЛАГУУДАА ОЛОШОРУУЛХА ҮҮРГЭТЭЙ

Ахын аймагта бүри эртэ урда сагһаа ажаһуугшад һарлаг үсхэбэрилжэ, хоолойгоо тэжээжэ, ажамидаралаа зохёодог заншалтай. Мүнөө үеын хүдөө ажахын хүдэлмэрилэгшэд һарлагайнгаа шанар шэнжэ һайжаруулха, эрид доошолһон тооень олошоруулха талаар ехэ ажал ябуулжа эхилэнхэй.

Буряад Уласта эгээл олон һарлагтай улад Ахын аймагта ажаһууна. Январиин 1-эй байдалаар 5200 толгой гээд тоологдоно. Энэ тоо бүри үсөөн байха һэн. Һарлагуудые тэжээбэрилгэ олзо асардаггүй гэжэ ямар бэ даа ноён 1960 - 1970-аад онуудаар хэлэһэн байдаг. Тиихэдэ бүхыгөөрнь алажа, үгы болгохо гэһэн ябадал хэгдээ һэн. “50 лет Октября” гэһэн колхозой захиралаар хүдэлһэн Аюша Пунцыкович Налханов һарлагуудаа хоёр хадын саана абаашажа нюугаад, худалаар бултыень хосороогообди гэжэ мэдүүлһэн байна. Нютаг нугадаа дуратай аха захатанай үгы байбал, мүнөө үеын хүнүүд һарлаг юун бэ гэжэ мартаад байха һэн, - гэжэ Ахын аймагай захиргаанай хүдөө ажахын таһагые даагша Александр Антонович Васильев хөөрэнэ.

Удаань 1980-яад онуудаар һарлаг тэжээхэ тухай асуудал шэнээр бодхоогдоһон. Алтайн Уласһаа 1987 онһоо һарлагай 10 гаран томо буханууд асарагдаа бэлэй.

Тэрэ сагһаа хойшо һарлагууднай шуһаяа һэлгээгүй ябана. Бэеэрээ баганууд болошоо. Энэ хугасаа соо үсөөрөө. Һүүлэй жэлнүүдтэ олошорһон шононууд һарлагуудые олоор хюдана, - гээд, Александр Васильев үргэлжэлүүлнэ.

Һарлагуудаа олошоруулха, шэнжыень һайжаруулха талаар ажалда Ахын малшад хамтаржа, эбтэйгээр ажал ябуулжа байнхай. “Саянская Ока” гэһэн ажахы 2019 онһоо хойшо хүдэлжэ эхилээ. 2021 оной сентябрь һарада һарлаг үсхэбэрилдэг үүлтэрэй репродуктор боложо шадаа. Энээн тухай үнэмшэлгэ табан жэлээр үгтэһэн байна.

Энэ буянта хэрэг бүтээхэдэмнай, бүхы Ахын аймагай малшад туһалсана, өөрынгөө хубита оруулна. Үндэр наһатай малшадай зүбшэл заабари ехэ туһална. Үшөө 2018 онһоо хойшо саарһа дансануудые суглуулжа, ажалаа эхилээбди. Буряад Уласай Эдеэ хоолой болон хүдөө ажахын яаманай дэргэдэхи гүрэнэй үүлтэрэй албан, аймагаймнай ветеринарна албан ехэ ажал ябуулаа. 2018 онһоо хойшо жэл бүри тэдэ манай ажахыда хүдэлжэ, һарлагуудыемнай шэнжэлһэн байна. Бонитировочно үнэмшэлгэ табижа, хуу зэргэсүүлээ. Бүхы һарлагуудаймнай ДНК-анализ хэхэдээ, хүзүүн дээрэһээнь, һүүлэй эхинһээ нооһыень үндэһэтэйнь абажа, ондо ондоо пакет соо хээд, шэнжэлгэдэ эльгээгдэнэ. Мүн шабааһанайнь, шуһанай анализууд хэгдээ. Хэды шэгнүүртэйб, үндэр утаниинь ямар бэ гэжэ шалгагдаа. Һарлаг бүхэмнай өөрын саарһа дансатай, арһан дороо чиптэй болонхой. Тэрэнииень хараад, ямар амитан бэ гэжэ хуу мэдэхээр. Гурбан жэлэй хугасаада иимэ ажал ябуулагдажа, маанадай ажахые племенной репродуктор болгохо тухай шиидхэбэри Москвада абтаа, - гэжэ “Саянская Ока” ажахын хүтэлбэрилэгшэ Руслан Данилович Монголов һонирхолтойгоор хөөрэнэ.

Мүнөө “Саянская Ока” ажахыда бүхы дээрээ 350 гаран толгой һарлаг тоологдоно. 150 толгойнь һаамал үнеэн, 7 буха, тугалнууд, нёдондоной буруунууд болоно. Гурбан гүүртэ дээрэ тэжээгдэнэ. Юуб гэхэдэ, нэгэ доро байлгаха арга боломжо үгы. Шанар шэнжэ һайтай ногоотой тала Ахын аймагта бага юм. Саг зуурын ажалда хүдэлмэрилэгшэд тусхай хэлсээнэй ёһоор хүдэлнэ. 2021 ондо Ахын бүлэг малшад Тыва Улас гаража, һарлаг тэжээхэ ажалайнь дүй дүршэлтэй танилсажа ерээ.

Манай ажахы тэндэһээ 20 буха асараа. Бусад малшад 30-аад толгой эмэ һарлаг Тываһаа худалдан абаа. Өөртөө оройдоол 4 буха үлөөгөөб, бусадыень малшадта тараагааб. Эдэ бурууднай нэгэ жэлтэй байгаа. Тиимэһээ хоёр жэл болоод, бухадажа эхилхэ. Тывада һарлаг тэжээдэг малшад арад зонойнгоо дунда хүндэтэй хүнүүд байна. Хэдэн гүүртэ ошожо, байра байдалтайнь танилсаабди. Тэндэ 10 мянга гаран һарлаг бии гээд тоологдоно. Өөһэдөө хараад, дуратайгаа шэлэжэ абагты гэжэ хэлээ. Манай шэлэһэн буханууд, һар-лагууд нэгэ һараар хаалтада байгаа. Энэ хэлсээнэй гурим юм. Эды хугасаада бултандань саарһа данса бэлдэгдээ, анализ хэгдээ. Тиигээд лэ Аха руугаа оруулжа шадаабди, - гэжэ Руслан Монголов хэһэн ажалтайгаа танилсуулна.

Энэ ехэ ажалай түрүүшын дүнгүүдые 4-5 жэл болоод согсолхоор. “Саянская Ока” ажахы һарлагайнгаа тоо нэгэ мянган болотор олошоруулха, үүлтэрыень томо болгохо түсэбтэй. Тиигэбэл ажахыдань өөрын ветеринар, зоотехник, племучётчик гэхэ мэтэ мэргэжэлтэд хэрэгтэй болохо. Харин өөрөө Руслан Данилович Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академидэ зоотехник болохоёо һуража байнхай.

Һарлагаа үлөөхэ гол зорилгодоо заал һаа хүрэхэбди. Үхибүүдтэмнай үлэжэ үгэхэл. Һарлагууд хадаа гоё амитад, хөөрхэнүүд. Адууһалжа байһан эзэеэ хуу таняад байдаг. Һүниинь үдхэн, сагаан эдеэ буйлуулаад эдихэдэ һайн. Мяханһаань амта шүлэншье гарахадаа амтатай. Юуб гэхэдэ, хада уулаар ябажа, Ахынгаа “альпийские луга” гэжэ алдаршаһан тала дайдын ногоо эдижэ ябана ха юм. Һарлагаймнай мяхан хара байдаг. Тиимэһээ Улаан-Үдэ, Эрхүү абаашаад худалдаха гэхэдэшни, хүн зон муухай, хуушарһан мяхан гэжэ һанадаг. Энэ талаар ойлгууламжын ажал ябуулагдана. Теэд нэн түрүүн Ахын уладай үндэһэн нүхэр амитадай үгы болохогүйн түлөө оролдонобди, - гэжэ Руслан Монголов түгэсхэлдөө мэдүүлнэ.