Түлнай тэнжэбэ даа

Эмнеэн гэхэдээ...

Угһаа малшан Жүрмэдэй Соёл ахатан тэрэ газарта гэр бүлөөрөө түбхинөөд,  заншалта ажалаа эрхилнэ. Хонишон энэ үдэр ехэ сүлөөгүй байба - эрэ хурьгадые заһажа,  тэдээндээ эмь табина. Эмнеэ гээшэ хурьганай тэнжээд, эхэеэ дахажа, бэлшээридэ гараха болоходонь, ондоо хүнэй малһаа илгаруулхын тула шэхыень отолжо тэмдэглэхые хэлэнэ. Эмнеэ хэхэ үдэрөө үшөө эрэ малайнгаа заһаае шэмхэжэ абадаг юм. Тиимэһээ мүнөөнэй зон «эмнихэ» гэхэдээ, «шэмхэхэ» гэһэн удхатай гэжэ буруу ойлгожо болоно. Хурьгадые шэмхэхэ гэхэ гү,  али заһахадань, хара багаһаа хаража үзэһэн, хамһалсаһаншье байхаб. Теэд иимэ ямар бэ даа найр наадан шэнгеэр үнгэргэжэ байһыень анха түрүүшынхиеэ өөрынгөө хоёр нюдөөр хараба гээшэб.

Жүрмэдэй Соёл Хитадай Шэнэхээн нютаг тоонтотой. Хэнэйшье мэдэһээр, 100 гаран жэлэй туршада тэндэ ажамидарха хуби заяатай байһан аха дүүнэрнай соёл уралигайнгаа, заншалайнгаа  багаханшье хубииень алдаагүй, тэрэл зандань энэ болотор сахижа, хадагалжа  шадаһан гэжэ бидэ  һайн мэдэнэбди. Үхэр малаашье тэжээхэдээ тэдэнэр угаа бэрхэнүүд, шадамарнууд. Дээдэ үеын малша арадай заншал мүнөө болотор абажа ябана. Ута нюргатай үбэлэй дүүрэжэ, хангалтама хабарай ерэхэдэ, үхэр малаа, адуун һүрэгөө,  мүн хони ямаадаа заһаха, эмнихэ саг ерэдэг даа. Эмнеэн тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт гэжэ Соёл ахатанда хандабабди.

-Шэхыень отолжо тэмдэглэхэдээ, эмь табина гэлсэнэбди. Эмь табиха гээшэ олон янзын байха. Урагшаа дохолон гү,  али хойшоо дохолон, шуу татаһан, тэбхысэ шэхыень хэршэһэн гэхэ мэтэ даа. Ондоо айлай хони ямаадтай малайнгаа  нэгэдэбэл, эмеэрнь  танижа,  тэдэнээ илгаха гэһэн удхатай болоно гээшэ аабза. Үхэр буруунда, хони ямаадта эмь табидаг, харин адуугаа тэмдэглэхэдээ,  тамгалха гэдэг. Малшан бүхэн өөрын эмьтэй, тамгатай байха. Буруунуудаа Сагаалганай һүүл һарада заһажа эмнидэг, харин хурьгадтаа табадахи һарын тэн багаар эмь хэнэ гээшэлди даа. Эмнеэ жэлэй ехэ ажалнуудай нэгэн гээшэ. Олон буруутай һаа, тэдэнээр носолдохо  эрэшүүл хэрэгтэй, хурьгадаашье эмнихэдээ,  олоороо хүдэлхэдэ, ажал түргөөр ябана ха юм. Тиимэһээ малшад дүтын түрэл гаралаараа, айл ашаанаараа сугларжа, ажалаа хамһажа хэнэ, - гэжэ хонишон Жүрмэдэй Соёл ахатан хөөрэнэ.

Аха дүү, түрэл гарал бултаараа

Эмнеэ хэхэ үдэрөө малшан уридшалан түрэл гаралнуудтаа, анда нүхэдтөө дуулгадаг юм. Болзорлоһон үдэртөө тэдэниинь үглөөнһөө эртэшэг эмнеэ хэхэ айлайдаа сугларха. Мүнөө Соёл ахатанда айлшад буужал байна. Эрэшүүл хони ямаадаа хааха  хашаа түргэн зохёоно. Харин эхэнэрнүүд сүлөөгүй тогоогоо тойроно, эдихэ уухаяа бэлдэнэ. Талын хүнэй хажуу тээһээ харахада, ямар бэ даа ехэ найр нааданда түхеэрэлгэ боложо байһан шэнги. Теэд үнэн дээрээ энэмнай малша хүнэй гэр бүлэдэ найр лэ болоно юм ааб даа. Хүн зоноор ходо уулзажа байха сүлөө тэдээндэ хаанаһаа байхаб даа...

Уданшьегүй бэлшээриһээ хонидоо туужа асарба. Олон түмэр хүлэгүүдэй сэргэдэнь буужа ерээд байһанһаа гү, али олон зоной обооролдоонһоо тэдэнэр ехэл тэмтэрэлдэн, егшэжэ байгаад гүйлдэнэ. Бүмбэр сагаан хонид мааралдаһаар, хорёодоо  ороно. Тэндэ сугларһан зон хурьгадыень илгажа хааба. Түрүүлэн бүхы хонидоо хашагһаа,  хамшагһаа һэргылһэн тарилга хэнэ. Һүүлээрнь зургаан хүн зэргэлжэ һуугаад,  хурьганай заһаа эхилнэ, хурьгадаа мүн лэ тарина. Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада Соёл ахатан хурьгадаа түрэхэтэйнь сасуу эмнидэг  болоһон байна. Тиигэбэшье  хэдэн хурьгад тэмдэг хүүлээгүй байжа,  энэл үдэртэ заһагдаад, эмь табюулба.

Будаа шэнги олон

Үшөө һонирхолтойнь гэхэдэ,  гурбан хабтагар аяга соо һү, шара будаа (пшено) хээд, тэрээн соогоо заһаагаа суглуулна. Энэнь ямар удхатай гээшэб?

-Һүн гээшэмнай сагаан эдеэнэй дээжэ ха юм даа. Бүхы юумэн сагаан харгытай, боди сагаан сэдьхэлтэй, һайхан һанаатай ябахынь түлөө һүнэй дээжэ хэнэ. Адуу малайнь тоо толгойнь энэ будаа шэнги олон боложо байхыень сэдьхэжэ хэдэг ёһо  бии гэжэ  ойлгогшоб даа, - гээд,  энэ заншалай нюуса Жүрмэдэй Соёл тайлбарилжа үгэбэ.

Ажалай дүүрэхэдэнь, тэдэнэр заһаагаа тооложо,  хурьгадайнгаа тооень мэдэжэ абана, һүүлээрнь тэрэнээ арилгажа угаагаад,  шүлэндөө хэжэ шанана. Һамгад бэреэдэй бэлдэһэн баян шэрээдэ бултадаа һуухадаа, хурьгадайнгаа шанаһан заһаае  амтархан байжа эдинэд. Би заһаа түрүүшынхиеэ эдижэ туршабаб. Манай нютагай аха зоной заһаа шаража, шанажа эдидэг юм гэжэ зугаалхыень  һананаб, теэд үнэн хүнэй эдижэ байһыень хаража үзөөгүй байгааб.

Заншал мартагдаагүй

Юуншье һаа, уг удхатай, жама ёһотой байдаг гээшэ. Хүнэй һанажа, сэдьхэжэ ябаһан хэрэг хэзээдэшье бүтэдэг онсотой. Эгээл энээнһээ уламжалхада,  энэ хадаа элинсэг хулинсагуудаймнай сахижа ябаһан заншал болоно. Шэнэхээнһээ уг гарбалтай буряадууднай амархадаа, ажаллахадаашье, өөрынгөө буряад тэрлигээ үмдэжэ,  бидэ буряадууд гээшэбди гэжэ бэеэ олондо танюулжа ябадаг. Энэшье удаа ехэнхи зониинь буряад хубсаһаяа үмдөөд ябана.

Иигэжэ хүдөө нютагта, малшадай буусада нэгэ үдэрнай шууд үнгэршэбэ. Тэндэ ябахада, сэдьхэл уужам,  тэнигэр даа. Хамар сорьёмо шэбхын хангалтама үнэр, жэргэмэлэй аялгата дуун, түргэн горхоной шааяан хүдөөдэ үндыһэн зондо юунһээшье үнэтэйгөөр һанагдаха. Нэгэ үдэрөөр малшадта айлшалаад ерэхэдэ, гоё ааб даа, харин саанань тэдэнэй үдэр бүриин хүнгэн бэшэ ажалынь мэдээжэ.