Хүдөө ажахы – хүн зонойл түлөө

Хүдөө ажахы алба татабариин түлөө бэшэ

Буряад ороной хүдөө ажахын хүгжэлтые һаяын жэлнүүдтэ манай Засагай газар ямараар харанаб гэжэ хөөрэхынгөө урда тээ гол ёһыень тайлбарилжа үгэһүү, энэ олондо гай­халтайшье байжа болохо. Республикын хүдөө ажахые һан жасада ехэ алба татабари түлэгшэ гэжэ Буряадай Засагай газар юрэдөө хараадаа абанагүй. Юундэб гэхэдэ, орондом­най хүдөө ажахын ниитэ нэгэ алба татабари өөдэтэй бэшэ. Хүдөө ажа­хыгаар гүрэн ехэ олзо олодоггүй.

Тоо баримтануудаар гэршэлһүү. Буряад орон хүдөө ажахыда жэл бүхэндэ федеральна болон республиканска һан жасануудһаа 840 сая шахуу түхэриг һомолно. Энэ мүнгэн туһаламжа болон гүрэнэй бэшэшье дэмжэлгэ боло­но. Тиигээд энэ һалбариһаа алба татабари 100-гаад лэ сая түхэриг жэлдээ абанабди. Эдеэ хоол бол­босоруулгын «Бурятмяспром» гэхэ мэтэ үйлэдбэринүүдэй алба татабаригүйгөөр тоолообди. Эндэһээ асуудал – алба татабариин орохогүй болбол гүрэн хүдөө ажа­хыгаар ондоо ямар зорилгонуудые туйлаха гэнэ гээшэб?

Буряад орондо хүдөө ажахын хүгжэлтэ нэн түрүүн хоёр шэглэлээр хараалагдана. Нэгэдэхеэр, энэ һуурин тосхонуудта гэр бүлэнүүдэй олзо оршые ехэдүүлмээр ажал ехэ болголго. Тиигэжэ Буряад оро­ной хүдөө нютагуудта заншалта ажабайдалаа сахиха ажалша хүн зониие нютагтань үлөөхэ. Хүнүүд хүдөөһөө хото руу зүблэлтэ за­сагайшье үедэ, мүнөөшье нүүжэл байдаг гэжэ бидэ үнэхөөр харанаб­ди, мүн лэ ерээдүйдэшье иимэл байхал даа. Теэд тиигэнэ гээд лэ, гүрэн хүдөөгэй хүн зониие миин лэ орхижорхихогүй. Гүрэн туһалха, туһалжал байха. Тиихэһээ гадна, за­луушуул хотоһоо гэдэргээ тосхондоо бусажа, өөрын хэрэг эрхилнэ гэһэн жэшээнүүд бии.

Хоёрдохи һалбари – энэ Бу­ряад ороной эдеэ хоолой талаар аюулгүй байдал. Үйлэдбэрилэгдэдэг хэдэн хүнэһэ хоолоор бидэ республикадаа хүдөө ажахын ехэ-ехэ ажахынуудһаа болон болбосоруулгын үйлэдбэринүүдһээ дулдыда­набди. Тиихэлээрээ Буряад ороной ажаһуугшадые өөһэдынь газар уһанда байлгаха, хүдөө ажахын олзын хэрэг эрхилэлгые ашагтай болгохо, тэрэ тоодо гүрэнэй дэмжэл­гээр болон мүн баһа хизаараа эдеэ хоолоор дүүрэн хангаха гэһэн гол зорилгонууд болоно.

Үмсын ажахынуудай ажалые хүндэлэлгэ

Бидэ тон һайнаар ойлгоноб­ди – хүдөө ажахын үйлэдбэриин бүхыдөө болбосоруулһан эдеэ хоо­лой зүйлнүүдэй 50-һаа үлүү хубинь үмсын ажахынуудта (ЛПХ-да) болбо­соруулагдана. Энэ мяхан, хартаабха, газарай бэшэшье эдеэнүүд. Энэ баримтануудай хажуугаар яашье гарахагүй олон шалтагаанууд байна.

Нэгэдэхеэр, ажаһуугшад өөһэдөө өөһэдыгөө түрүү хэрэглэмжын эдеэ хоолоор хангана. Хоёрдохёор, Бу­ряад орондо арбаад мянган гэр бүлэнүүд унаһан малгайгаа абангүй үмсынгөө ажал хэжэ, өөһэдыгөөшье, түрэл гаралнуудаашье хангана, тии­гээд үшөө үлүү гараһанаа худалда­на. Тиихэдээ энэмнай олониитэдэ аша туһатай ямаршье ажалтай адли хүндэтэй ажал болоно. Гурбадахяар, үмсынгөө ажахыда хүдэлһэн хүнүүд түрэл газартаа, уг удхадаа дүтэ, Бу­ряад орондо хэзээ заяанһаа байһан хүдөөгэйнгөө дадал ажабайдалаа­раа ажаһууна. Манай уялга - тэрэниие сахин дэмжэлгэ.

Жэшээлхэдэ, үмсын ажахынууд хубиин ажалтайбди гэжэ бүридхэлдэ абтаад, өөрынгөө огород тариха, алим жэмэсэй сэсэрлиг байгуулха гү, али адуу мал үдхэлгэ эр­хилхэмнай гэжэ гүрэнһөө мүнгэн туһаламжа абаха эрхэтэй болохо. Мүн баһа ЛПХ-нууд хоорондоо нэгэдэжэ, хүдөө ажахын хамта­рал-кооперативуудые (СПоК) бай­гуулха, үгы һаа, байһануудташье хамтарха аргатай. СПоК-ууд гүрэнэй: мүнгэн туһаламжа, хүнгэлэлтэтэй урьһаламжа бо­лон таһалан түлэлгөөр техникэ абаха дэмжэлгэнүүдтэ хүртэнэ ха юм. Огородуудтай хоёр хүршэ- нэршье хамтараад, хүдөө ажа­хын хамтарал эмхидхэхэ аргатай – хүнгэлэлтэтэй урьһаламжаар гү, али лизингээр хэрэгсэлнүүдые абажа, үйлэдбэрилжэ эхилхэ. Нютагаархинһаа түүхэй эд худал­дажа абаад болбосоруулха. Харин гүрэнэй талаһаа хубиин ажахынууд­та анхарал ехэдэжэл байха.

Шэнэ үеын фермернүүдые байгуулнабди

Мүнөө таанадай анхаралые хүдөөгэй томошог ажахынуудта хандуулхаб – эдэ таряашадай, мал­шадай фермерскэ ажахынууд (КФХ). Фермерскэ ажахынууд саашадаа хүгжэхэеэ олон янзын түлэбүүдээр 3-һаа 10 сая түхэриг хүрэтэр туһаламжа абаха аргатай. Теэд КФХ-нууд яажа, ямар аргаар мүнгэн туһаламжануудые абанаб гэжэ хаража үзэхэдөө, эхилжэ байһан фермернүүд ажаллаха дуратай аад, ехэнхидээ олон юумэ мэдэхэгүй бай­на гэжэ ойлгооб. Энеэдэтэйшье, тии­хэ үедөө голхормооршье ушарнууд: бизнес-түсэбтөө хальмаг (мяханай) үүлтэрэй мал һаахамнай гэжэрхихэ; али бизнес-түсэбтөө эбэртэ бодо мал худалдан абахаяа гаргашыень, мяхаяа худалдажа, хэды олзо оло­хобибди гэжэ тоолоод, харин дал дамхуу барихада, байра байдал түхеэрхэдэ хэды мүнгэн зөөри гар­гашалагдахаб гэжэ тоолоогүй бай­даг. Тиимэ ехэшье алдуу бэшэ гэжэ һанахаар. Тиибэшье фермер болохо энэ юрын бэшэ хэрэг эхилхэдэнь, һургаалаар туһалха хэрэгтэй.

Залуу фермернүүдэй хүдэлхэ үүсхэлыень болюулжархихагүйн тулада, тэдэниие һургаха хэрэгтэй – тиигэхын тулада Буряадай хүдөө ажахын яаманай дэргэдэ Мэдээсэл­гын-методологическа түб байгуу­лагданхай. Тэндэ мүнгэн туһаламжа абаха гэһэн фермернүүд олон асуу­далнуудые шиидхэжэ шадана. Юун­дэ мүнгэн зөөри абанабибди, ямар юумэндэ гаргашалхабибди, тиигээд юу туйлахабибди гэжэ ойлгонод. Тиихэдээ хизаар орондомнай хүдөө ажахыда хүдэлхэ хүнүүдэй юрэнхы мэргэжэл дээшэлжэ, ажалайшье үрэ дүн дээшэлнэ. Иигэжэ газар дээрээ үни удаан соо хүдэлхэ бэеэ дааһан, болбосоролтой шэнэ үеын фермернүүд бии болоно.

Хүдөөгэй зондо гүрэнэй туһа үзүүлдэг үшөө нэгэ һайн туһа – энэ болбол техникэ абахадань мүнгэн туһаламжа. Үнгэрһэн жэлдэ Буряа­дай түүхэдэ үзэгдөөгүй таряа талха­най ехэ ургаса хуряагаа гэжэ хэлэг­дээ һэн. Дунда зэргээр 19 центнер гектарһаа хуряагдаа, зарим полинуудта ургаса 30 центнертэ хүрөө һэн. 1988 оной эрхим ургасатай жэл­дэ 18 центнер гектарһаа абаа һэмди гэжэ һануулнаб.

Байгаалиин туһалһаниинь хэлсээгүй ааб даа. Хэды тиигэбэшье 100 жэлэйшье саана Буряад орондо һайн уларил байгаал даа. Гэхэ зуу­ра гүрэнэй туһаламжын хэмжээн, тэрэ тоодо техникэдэшье 0,5 млрд түхэригтэ хүрөө. Мүнөө үеын техникэ газар элдүүрилхэдээ һайн шанар­тайгаар болон хуряахадаа ехэ гээлтэ хороолтогүйгөөр хүдэлнэ. Тиихэдэ үшөө дээдын шанартай үрэһэ абал­гада мүнгэн туһаламжашье нэмээг- дэнэ ха юм. Техникэеэ шэнэлэлгэ, шэнэ технологинуудые, минеральна үтэгжүүлгэ хэрэглэлгэ – эдэ бүгэдэ ургасын хэмжээе дээшэлүүлнэ.

Республика энэ баян ургасаһаа ехэ алба татабари абаагүй, теэд энэ шухала бэшэ. Манай фермер хүдэлөө – энэл болоо гээшэ. Ажал­шадтаа салингыень түлөө, тосхон­доо һайн гэр баряа гү, али ферме­рэй байра байдал түхеэрээ. Хүн зон ерээдүйгөө үргэнөөр харана, үглөөдэрэйхидөө этигэнэ, тиихэдээ тэрэ газартаа хүдэлхэеэ эрмэлзэнэ – энэл даа, гол зорилгомнай.

Буряадай хүдөө ажахыгаархид­та гүрэнһөө үзүүлэгдэхэ иимэшүү туһаламжанууд олон.

Мал ажахыда – 15 янзын мүнгэн туһаламжа; ургамалнуудаар – 11; техническэ шэнэлэлгэдэ – 12; хүдөө ажахынуудые мэргэжэлтэдээр хан­галгада – 5 янзын мүнгэн туһаламжа; агростартапаар болон гэр бүлын фермэнүүдые дэмжэлгэ гээд лэ олон даа. Бултантайнь дээрэ хэлэгдэһэн республикын хүдөө ажахын яаманай Мэдээсэлгэ-методологическа түбэй сайт дээрэ танилсаха аргатайт.

Буряадай Засагай газарай хүдөөдэ ябуулжа байһан хэмжээ ябуулганууд ойлгосотой. Энэ ажалай бүхы һалбаринууд: эмхидхэгдэһэн КФХ-нууд, үмсын ажахынууд, СПоК- ууд. Гүрэнэй туһа ба дэмжэлгэ хаа- нашье хүдэлжэ байһан хүнүүдтэ хэрэгтэй болохо ха юм. Тиигэбэшье гол шухалань – энэ хүнэйл өөрын ажаллаха дуран, хүсэл эрмэлзэл.

Томо үйлэдбэринүүдэй болон болбосоруулгын эмхинүүд

Мүн баһа манай хүдөөгэй ехэ-ехэ үйлэдбэринүүдэй болон болбосору­улгын эмхинүүдэй ажал хэрэг тухай хөөрэһүү. Буряад орондо тэдэнэй шухала үүргэнь худалдаа наймаа­най дэлгүүрнүүдые болбосоруулһан зүйлнүүдээрээ хангалгаарнь то­дорхойлогдоно. Жэшээлхэдэ, «Вос­точно-Сибирскэ» болон «Никола­евска» гахай үдхэдэг нэгэдэлнүүдэй ашаар Буряад орон гахайн мяхаар дутанагүй. Тиигээдшье, наймаанай дэлгүүртэ тэдэ бэе бэетэеэ үрдилдэн тэмсэнэ, тэрэ тоодо гахайн кило­грамм мяханай сэнгэй түлөө. Энэм­найл манда ехэл һайн эрхэ байдал гээшэ.

Гусиноозерско теплицэнүүдээр мэдээжэ түлэб – баһал эдеэ хоо­лоор хангалгын асуудал. Манһаа дулдыдахагүй шалтагаануудһаа энэ түлэбэй бэелүүлгэ хойшологдоо, ин­весторшье һэлгэлдээ. Тиигэбэшье Засагай газар энэ түлэб бэелүүлхэ. Тэрэ республикымнай эдеэ хоолоор хангалгын талаар тон шухала, тиигээд үшөө Монголдо хэрэгтэй байна. Тиихэ зуураа эгээл эхиндэнь инве­стортэ: асарагдаһан овощнуудһаа хямда сэнгээр урид Буряад ороноо хангаха эрилтэ табигдаа. Тииһэн хойноол тэдэ хүршэ хизаарнуудай болон гадаадын дэлгүүртэ гараха эр­хэтэй болохо.

Теэдшье Ивалгын аймагта, Сагаан-Нуурта теп- личнэ ажахынууд амжалтатайгаар хүдэлнэ гэжэ тэмдэглэнэб.

Буряад орондо ажаллажа байһан хүдөө ажахын ехэ-ехэ үйлэдбэринүүдтэ ондоохон эрилтэнүүд табигдана. Хэды жэлэй саада тээ «Бурятмяспром» эндэхи мяханай оройдоол 500 тонно жэлдээ болбосоруулдаг байгаа. 2017 ондо болбосоруулһан мяханай 90-ээд хубинь ондоо тээһээ асарагдаһан байна. Юундэ эндэхи нюта­гайнгаа мяха абанагүйб? - гэжэ наринаар хара­жа үзөөбди. Шалтагуудыень ойлгоһомнай, мал үүсэлхэ газарнууд тон үсөөн болон ветеринарна дансанууд дуталдадаг байшоо. Тиимэһээл ню­тагай мяхан комбинадай конвейертэ хүрэнэгүй. Тиигээд лэ ветеринарай байра дээрэнь мяха­най шанар шалгахаар, сэхэ «Бурятмяспромдо» ветпункт байгуулха гэжэ шиидээбди. Үшөө тии- гээд комбинадай түлөөлэгшэд өөһэдөө айма­гуудаар ябажа, мяха суглуулжа, хүл хүлөөрнь абажа эхилээ. Үрэ дүнгынь – 2021 ондо «Бурят­мяспром» 2 мянган тонноһоо үлүү нютагайн­гаа мяха худалдажа абаа, тиигэжэ 30 хубиһаа дээшэ үйлэдбэрилһэн зүйлнүүдынь нютагһаа абтагдаһан мяханһаа болбосоруулагдана. Мүнөө болоходо ондоо асуудал гаража ерэбэ – «Бурят­мяспромой» хэрэглэмжые дүүрэн хангаха мяхые яажа “ургуулхаб”?

Олон асуудалнууд «Буряадай һүн» үйлэдбэ- рёор табигдаһаар зандаа. Энэ үйлэдбэриие арга шадалаараа абарһан хэмжээ ябуулгамнай мэдээжэ. Республикын зөөри болгожо, лизин­говэ компаниһаа 250 сая түхэригэй «Тетра Пак» хэрэгсэл худалдажа абаад, хүнгэлэлтэтэй хүлһөөр эдлэхыень «Буряадай һүндэ» бусаагаабди, бэшэ­шье хэмжээ ябуулгануудые хэрэглээбди. Опера­ционно хүтэлбэригшөөр тэндэ манай амжалтатай «Улаан-Үдын шубуунай фабрика» оруулагдаа. Теэд шаналмаар, урдахи эзэдэйнь хуушан үринүүд гаражал байна, сүүдүүд шиидхэнэ. Хэды тиигэбэ­шье, манай хүтэлбэри «Буряадай һү» орхихогүй, арга шадалаараа дэмжэжэл байха.

Гектарнууд ба тоннонууд бэшэ

Хүдөө ажахы – энэ тосхон һууринуудтахи ажабайдал. Ажабайдал – энэ ганса ажал бэшэ, үшөө ниигэмэй һалбари: элүүрые хамгаалга, соёл, тамир ба амаралта; энэ үхибүүдэй байдал: хүүгэдэй сэсэрлигүүд, һургуулинууд, кружогууд ба секцинүүд; энэ хангалгын һалбари: харгы- нууд, зайн гал, хэлхеэ холбоон ба сүлжээ холбоон. Ажабайдалые аятай зохид, һонирхолтой, удхаар гүнзэгы болгодог бүхы юумэн гэел даа.

Эдэл асуудалнуудые бидэ хүдөө нютагуудта шиидхэнэбди. Шэнэ фельдшерскэ-акушерскэ газарнуудые ба амбулаторинуудые, хүдөөгэй соёлой байшангуудые, тамирай талмайнуудые баряабди, баринабди. Шэнэ һургуулинуудые ба хүүгэдэй сэсэрлигүүдые баринабди, хуушануу­дые шэнэлнэбди, кружогуудые ба секцинүүдые нээнэбди. Түргэн гэгшын сүлжээ холбоон рес- публикымнай бүхы шахуу бага ехэ нютагуудта хүрөө. Харгынууд… Республикын аймаг бүхэндэ харгынууд заһабарилагдана. Тэндэмнай шухала асуудалнууд олон даа, шаналмаар гэхэдэ, тэдэм­най хуу даншье һаа үнэтэй, сэнтэй. Тиигэбэшье, бидэ харгынуудаа заһабарилжал байнабди. Ню­тагууд хоорондохи харгынуудаа заһабарилхыень болон харгын техникэ худалдажа абахыень аймагуудта мүнгэн туһаламжа үзүүлнэбди. Тии­гэбэшье, ямаршье хангадаг һалбари болон нии- гэмэй тэдхэмжэнүүд ажалгүйгөөр болон салин хүлһэгүйгөөр тааруу һайн ажабайдал тогтоохогүй гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Хүдөө нютагта гол олзо – энэ хүдөө ажахы.

Үрэ дүнгүүд

Би Буряад ороной хүдөө ажахые дэмжэлгэдэ ямар хэмжээ ябуулганууд абтанаб гэжэ хэды со­ошье хөөрэхэб, энэ ушарта хэдышье бэшэхэ бай­наб. Хайшан гэжэ инвесторнүүдые олонобибди, хэлсээнүүд яажа баталагданаб, һү һаалиин болон мяханай үүлтэр һайжаруулхын, таряа тариха газарнуудаа үргэдхэхын, залуу фермернүүдтэ туһалхын тулада ямар түлэбүүдые республикын засаг абааб, 20 мянган үндэгэлхэ тахяануудые та­раалга гэхэ мэтэ тухай.

Теэд эндэ гол шухалыень тодорхойлхо гээ һэм- би. Буряад ороной хүдөө ажахы – энэ тэды мянган гектарнууд ба тэды тонно ургаса бэшэ, харин хүдөө нютагуудта ажаһуудаг хүнүүд. Хүдөө ажахыгаар абтаһан шиидхэбэри бүхэн нэгэл асуудалда ха­рюу хүлеэдэг – энэ шиидхэриһээ Буряад ороной хүдөө аймагуудай ажаһуугшадта туһа болохо гү? Хэдэн зуугаад жэлдэ элинсэг хулинсагуудайнь эндэ ажаһууһан нютагта ажаһуухадань һайн байха гү?

Иимэл хандалга хүтэлбэри болгобол, хуу бүтэ- хэ. Республикын хүдөө ажахы амжалтатайгаар хүгжэхэ. Хүдөө нютагуудта ажаһуудаг хүн зон үри үхибүүдэйнгээ, аша зээнэрэйнгээ аятай зохидоор ажаһуухынь түлөө амжалтатайгаар хүдэлжэ, салин хүлһэ оложо, мүнөө үндэһэ һуурииень табижа байна.

Буряад Уласай Толгойлогшо –

Буряад Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшэ

Алексей ЦЫДЕНОВ