Нагаса абын «найдал»

- Байгша оной ноябриин 2-то «Россельхозцентр» гэжэ хүдɵɵ ажахын эмхиин байгуулагдаhаар тэбхэр 15 жэл тэмдэглэгдэбэ. Энэ сагай хугасаа соо танай хүтэлбэрилдэг түб ямар амжалтануудые туйлааб? Ямар бэрхэшээлнүүдые гаталнаб?    

 - 2012 ондо Россиин хүдɵɵ ажахын хоёр албаниие - үрэhэ хүрэнгын инспекци ба ургамалнуудые хамгаалгын станци – нэгэдүүлэн хамтаруулжа, «Россельхозцентр» гэhэн шэнэ hалбари бии болоhон түүхэтэй. «Тад ондоо үүргэтэй албануудые ниилүүлхэдэ, ямар аша үрэтэй байхаб?» - гэhэн асуудал түрүүшээр hанаа зобоодог hэн.

Эгээл «үбшэнтэй» хэмжээнүүдэй нэгэн гэбэл, ажалшадай тоо хаhажа хороолго. Хамтаруулгын эхиндэ 166 ажалшад байгаад, мүнɵɵ 79 хүн үлэhэн. Энэ асуудалые ехэ «үбшэнгүйгɵɵр» үнгэргэхын тула оролдоо hэмди.

Манай албанай гол үүргэ – тарилгын ургамалнуудай үрэhэ хүрэнгын шанар шэнжые тодорхойлжо, үбшэнгүүдые элирүүлжэ, тэдэниие  хорото шумуулнуудhаа, үрмэдэhэ ногоонhоо аршалалга. Энэ талаар эрдэмэй шэнэ аргануудые нэбтэрүүлхэнь маша шухала.        

Тэрэнэй хажуугаар манай мэргэжэлтэд 10-аад жэлэй туршада ябуулhан туйлай ехэ хүдэлмэриин ашаар «суданай ногоон» гэжэ тарилгын шэнэ ургаса бии болгоhон габьяатай. Энэ Африкаhаа үндэhэ гарбалтай ургамал манай хүйтэн уларилтай байгаалиин байдалда дадхаагдажа, мүнɵɵ бүхы Буряад Уласhаа гадна Үбэр Байгалай хизаарай, Монголой дэбисхэрнүүдээр үргэнɵɵр таригдадаг болоhон. Витаминуудаар ба минералнуудаар тусгаар баян «суданай ногоон»   малай эрхим тэжээл хоол болодог. Олон малшадай онсо тэмдэглэhээр, 2016-2017 онуудай ган гасуурта, үлэнхэ жэлнүүдтэ «суданай ногооной» ашаар hүрэг малаа хосороонгүй, ядамаргүй хэсүү сагые гаталhан. Ушарынь гэхэдэ, тус ногоон ямаршье ган гасуурhаа ба үлүү шииг нойтонhоо айдаггүй, жэлэй туршада хэдэн дахин сэсэглэжэ, баян ургаса үгэхэ аргатай. «Суданай ногоогоор» малай тэжээлэй үбhэн нɵɵсэлэгдэхэhɵɵ гадуур силос, сенаж үйлэдбэрилэгдэдэг.                     

Манай түбэй үшɵɵ нэгэ омогорхол – тритикале гэжэ шэнэ ургамал. Энэ шэниисын ба хара таряанай гибрид бата бүхэ, ехэ шэрхи шанартай, сагай уларилай аашануудhаа айдаггүй. Хододоо баян ургаса үгэжэ, таряаниинь малай эрхим hайн хоол байхаhаа гадна, хилээмэнэй үйлэдбэрилгэдэ үргэнɵɵр хэрэглэгдэдэг. Гансал дутагдалынь гэхэдэ, талханиинь няалдаса багатай hэн тула гансал хоёрдохи сортын хара хилээмэн болгогдохо аргатай. Тиигэбэшье  диетическэ эдеэ хоолдо ехэ сэнтэй зүйл гээд үндэрɵɵр сэгнэгдэдэг.

Буряад Уласай хүдɵɵгэй ажахынуудаар тритикалын таряалангуудай дэбисхэрнүүд  жэлhээ жэлдэ үргэдхэгдэнэ.

Һүүлэй гурбан жэлдэ манай түб бадайруулдаг бодосгүй (безнаркотический) конопля гэжэ ургамал тарижа, дэлгэрүүлэлгын шэнжэлэлгэнүүдые ябуулна. Энээнhээ урагша тус ургамалые полициин харалга доро тусхай газарнуудаар ургуулдаг гуримтай байhан. Мүнɵɵ гүрэнэй шэнэ хууляар  бадайруулдаг бодосгүй конопля хүн бүхэн хаа-хаанагүй ямаршье газарта ургуулха эрхэтэй.            

Тус ургамал хүнэй ажабайдалда айхабтар ехэ аша туhатай. Тэрэнэй бата бүхэ, нугархай hолоомоор 300 гаран элдэб янзын ооhор мушхамалнууд, тулам хайрсагууд г.м. хэрэгсэлнүүд үйлэдбэрилэгдэдэг. Урдань далайн онгосонуудай далбаганууд бүтээгдэдэг байhан түүхэтэй.

Конопля илангаяа хүршэ Хитадта сэгнэгдэдэг. Тэндэ коноплягай тоhоор элдэб янзын хоморой ба үнэтэй сэнтэй эм домуудые үйлэдбэрилдэг заншалтай.   

Мүнɵɵ дээрээ конопля ургуулгын туршалганууд урагшагүйдɵɵд байна. Манай шэнжэлhэн Россиин дунда талын дэбисхэртэ ургуулдаг конопля Буряадай уларилда таарахагүй байшоо.  

 

- Намжил Бадмаевич, танай түб Монгол гүрэнтэй ба Үбэр Байгалай хизаарай ажахынуудтай бүхэ холбоо барисаатайгаар хүдэлдэг. Та «Үбэр Байгалай хизаарай урда аша габьяагай түлɵɵ» гэhэн медаляар шагнагдаhан байнат.

-  Манай гол ажаябуулганууд Буряад Уластаа зорюулагдадаг. Хажуугаарнь бидэ олон жэлэй туршада эдэ регионуудай, илангаяа Агын Буряадай тойрогой ажахынуудаар   буряад сортын шэниисэ ургуулха ажал аша үрэтэйгɵɵр ябуулаабди. Мүн лэ «суданай ногоон» ба тритикале таряан урагшатайгаар нэбтэрүүлэгдэhэн байна. Түрэл нютагайнгаа  үндэр шагналда хүртэhэндɵɵ ехэ баяртайб.       

 

- Гэр бүлэ тухайгаа хɵɵрыт.

- Би Үбэр Байгалай хизаарай Петровск-Забайкальскын аймагай «Улаан Туяа» гэhэн нютагта тоонтотойб. Ганса эжын ганса хүбүүн байhан ушараар нагаса абамни намайе хүмүүжүүлhэн заяатай. Нагаса абамни 1915 ондо  Петровскын заводой түмэр харгын деподо  локомотивай машинистын туhалагшаар ороhон намтартай. Уданшьегүй нэгэдэхи дайнда татагдажа, Украинын фронтдо дайлалдаhан. Тэндэ «Белая Церковь» гэжэ хотодо аймшагтай халдабарита тиф үбшэндэ нэрбэгдээд, арай шамай амиды үлэhэн золтой. Тэрэ үедэ тус үбшэндэ дайруулһан хүнүүдэй оройдоол  0,5 % зон эдэгэдэг байhан гэжэ эли. Госпитальhоо гараад, олон түмэн бэрхэшээлнүүдые дабажа, одоошье нютагаа бусажа ерэхэдэнь, сагаантанай армиин атаман Семёнов сэрэгтэ таталга эхилhэн гэдэг. Нагаса абамни хатуу шэрүүн сагайнгаа эрхээр дахин сэрэгэй албанда мордожо, 4 жэлэй туршада сагаантанай армиин 1-дэхи ородой – азиин полкын оршуулагшаар алба гараhан түүхэтэй. Ород, буряад-монгол, баргут, хитад хэлэнүүдhээ оршуулдаг hэн ха.                 

Саашадаа бүхы наhан соогоо нагаса абамни Сагаан хааниие, сэрэгые магтажа, намайешье тиимэ хараа бодолтойгоор хүмүүжүүлhэн юм. Yшɵɵ үнэн сэхэ ябадалтай, hанаhан хүсэлɵɵ заабол бэелүүлхэ сүхэршэгүй зоригтой байха тухай hургаалнуудынь эдир минии зүрхэ сэдьхэлдэ бүхɵɵр хадуугдажа, бүхы наhанайм харгые гэрэлтүүлдэг.   

Нагаса абымни ахань мүн лэ ехэ эрдэмтэй хүн байhан. Тэрэ үшɵɵ Октябриин Хубисхалай урда тээ Казань хотын университет дүүргээд, Петровскын заводто юрист адвокадай тушаалда хүдэлдэг байhан гэжэ мэдэдэгбди. 

Би Улаан -Yдэ хотодо хүдɵɵ ажахын дээдэ hургуули түгэсхɵɵд, бүхы хуби заяагаа агроном мэргэжэлээрээ холбоотой тушаалнуудта хүдэлнэб.

 

- Yхибүүдтнай хүдɵɵ ажахын мэргэжэл шэлэhэн гү?

- Yгы. Ехэ басагамни Австрали гүрэндэ Мельбурн хотын  университедэй хэлэ бэшэгэй таhагта hуража дүүргэhэн. Англи хэлэнэй багшаар хүдэлдэг. Бага басаган Германиин Дармштадт хотын  техническэ университедтэ «графический дизайнер» мэргэжэлээр hурадаг. Yшɵɵ нэгэ басагамни Калифорниин университедтэ hуралсалай грант шүүгээ һэн, теэд hурахаяа ошоогүй. Хүүгэдни булта грантнуудые шүүгээд, hуралсалаа ɵɵhэдɵɵ хангадаг.       

 

- Та сүлɵɵтэй сагтаа ямар юумэндэ абьяас hонирхолоо зорюулха дуратайбта?

- Моридто дуратайб. Мори урилдаанууд минии тон ехэ hонирхол татадаг. Yшɵɵ би таряанай сэсэглэхые hайхашаан хаража, сэдьхэлээ ханадагби. Бэрхэтэй  сагта эртэ үглɵɵгɵɵр бодожо, сэсэглэhэн таряалангуудай дундуур ябан сэнгэхэдэ, хүндэ бодолнууд ба уй гашуудалтай мэдэрэлнүүд дэгдэжэ, ёhото жаргалтай хүн байhанаа ойлгодогби. Yшɵɵ сэсэглэhэн бадма-лёнхобо сэсэгые хараха ехэ хүсэлтэйб. Тэрэнэй тула Хальмагай Улас, Алас Дурна, али гэбэл, Астрахань хото ошохо хэрэгтэй.

 

- Манай Буряад орондо бадма-лёнхобо сэсэгые хэмэл аргаар ургуулха арга бии гү?        

- Харамтай, теэд арга байхагүй. Бусадhаа онсо илгаатай  сэсэг ха юм даа. Муухай газарай тогтомол үжэhэн уhан соо ургажа, аргагүй гоёор  hалбардаг гайхамшагта сэсэг…

-Һайн даа!