Цырен Чойропов «Үндэһэн мал ажалаа һэргээхэ шухала»

         - Цыренжаб Цыдыпович! Танай һанамжаар, буряад арадай заншалта табан хушуу мал үсхэбэрилхэдэ, мүнөө манай эндэхи байдал, сагай уларил хэр таараха гээшэб?

         - Һаяхана «Вести России. Бурятия» радиогоор Хамба лама Дамба Аюшеев табан хушуу малай гурбаниинь лэ мүнөө үеын Буряад ороной дэбисхэр дээрэ хүгжэлтэдэ таараха гээд айладхаа. Эбэртэ бодото мал, адуун, хонин. Тэмээн шоогой хоёрой үдхэлгэ арай асуудалтай юм хаш. Магад, Үбэр Байгалай тала дайдаар олошоржо болохо бшуу.

         Минии бодолоор, «табан хушуу мал» мүнөө үедэ иимэ байжа болохоор: эбэртэ бодото мал (үхэр), адуун (морин), хонин, һарлаг (як), хамнигадай бариха - оро (олень).

         Хэр угһаа сахижа ябаһан заншалта адуун, хонин, эбэртэ бодото малаа һэргээлгэ хадаа мүнөө үеын хүдөө ажахын үйлэдбэри хүгжөөхэ хэрэгтэ тон шухала үйлэ гээшэ. Юундэ амин шухалаб гэхэдэ, ажаһуугшадаймнай ехэнхи хубинь малаал үсхэбэрилнэ ха юм. Буряад ороной болон Үбэр Байгалай хизаарай газар дэбисхэр дээрэхи үбһэ ногоон шэмхэлэн ажамидардаг малда тааруу. Урданай буряадууд эндэхил уларилда ургаһан ногооной эрхэ байдалда малаа дахаад лэ ажаһуугаа. Хайшан гээд мал ажалаа эрхилхыень байгаали заажа үгэдэг байгаа ха юм. Ургамалшье, малшье хадаа хүн түрэлтэнтэйл адли амидаралта оршоной удаан сагай хубилалтын үрэ дүн гээшэ. Хүн хүдөө ажахы эрхилхэдээ, амита байгаалиин хубилалтын хуули һөөргөө эрьесэгүйгөөр һандаргааха бэшэ, тэрэниие ойлгожо, ажабайдалдаа тааралдуулхал ёһотой. Энэ хэлэгшэеэ урданай сагай мэдээжэ аяншалагша эрдэмтэдэй һанамжануудаар баримталһуу. Ородой аяншалагша, географ Николай Спафарий 1675 ондо Сагаан хаанай захиралтаар Хитад гүрэн ошожо ябахадаа, нэгэ дабаан дээрэ амарха үедөө иигэжэ бэшэһэн байха юм:

«Братууд гэрээ һэеыгээр хэдэг, хальмагууд шэнги хубсаһатай, обоо хүбөө адуу, үхэр, хонин һүрэгтэй» (Буряадуудые Браты гэжэ бэшэнэ).

Тэрэ сагта Байгал шадарай, Үбэр Байгалай хизаарай дэбисхэр дээрэ мал һайнаар үсхэбэрилэгдэжэ, арад зоной ажаһуудалшье амгалан, сагай уларил, газарай хүрьһэн, уһан голой байдал бүгэдэ һайн байгаа.

«Буряад-монголшуудай мал һүрөөтэй олон, ажаһуудалынь хэр угһаа заншалта гэжэ эли. Мал һүрэгөө хүдөө талаар табижархёод лэ, һанаа амар, үбэлдөө үбһэ хулһа бэлдэдэггүй, гансал хурьгадай тэжээл бага-сага бэлдэдэг юм», - гэжэ 1772 оной март соо немец Пётр-Симон Паллас тэмдэглэһэн байна.

Ботаник, хизаар оронуудые шэнжэлэгшэ Георги Иоган-Готлиб буряад арадай олон хони малаарнь ехэтэ гайхаһан байна. «Минии байрлаһан гэрэй эзэн 500 адуутай, тэдыл хонитой, 300-гаад бодо малтай. Гэхэ зуура, тэмээ ямааниинь баһал олон», - гэжэ тэрэнэй бэшэхэдэнь, Байгалай саанахи буряад лэ бүхэн табан хушуу адуу малтай байгаа гэжэ гэршэлнэ.

XIX зуун жэлэй тэн багаар финн яһанай эрдэмтэн Александр Матиас Кастрен: «Үсөөхэн лэ ушарта буряадууд үгытэй байна. Үсөөн малтай байхадаа, эдихэ эдеэ, үмдэхэ хубсаһагүй байха болоно. Һэеы гэр бүхэндэ һүтэй ногоон сайгаар, хониной шараһан мяхаар, һүөөр, һүнэй эдеэгээр ороһон лэ хүниие хүндэлдэг байна», - гэжэ тэмдэглэһэн юм.

1908 оной Агын буряадуудай тоо бүридхэлэй дүнгөөр, нэгэ айл 110 толгой элдэб янзын малтай, хүн бүхэн 22 толгой малтай байгаа (мүнөө үеын Монголһоо дутуу бэшэ, бүри үлүү гэхээр).

Нүүдэл арадууд болон нүүжэ ерээд, малшан болоһон арад хэдэн зуугаад жэлэй туршада мал ажаллаха, үүлтэр һайжаруулха, элдэб үбшэнтэй тэмсэхэ талаар өөһэдын ойлгосо, мэдэсэтэй болоһон байгаа.

Газар шэнжэлэгшэд, нүүжэ ерэгшэд шэрүүхэн уларилтай Үбэр Байгалай дэбисхэр дээрэ хонохо унтари, эдеэ хоол олодог лэ һэн. Нүүжэ ерэгшэд иимэ уларилда ажаһуужа эхилхэдээ, мал харахал баатай боложо, мяха эдидэг, һү уудаг, малай арһа элдэжэ, хубсаһа хунараа оёдог байгаа. Иимэ байдалдаа дадажа, үндэһэн арадуудай ёһо заншал даган абажа, тэдэнтэй нэгэдэн, холисолдон ажаһуугаа.

Юундэ манай угсаатан иимэ амжалтатай, һайн байдалтай һэн бэ? Юундэб гэхэдэ, үдэрһөө үдэртэ, жэлһээ жэлдэ өөрынгөө заншалта ажал хэжэл ябаа бшуу. Табан хушуу малаа үсхэбэрилхэ гээшэ агууехэ талын ажаһуугшадай гол үүргэ байгаа. Хэр угһаа хойшо тала дайдаарнай тобир тарган адуу мал, һүрэг хони ямаад таран бэлшэжэл ябаа ха юм. Тиимэһээ мал ажахы манай Буряад ороной болон Үбэр Байгалай арадуудай амгалан тэнюун ажаһуудалай үндэһэн болохол ёһотой. Гэдэргээ эрьежэ харангүй, урагшаа дабшахань бэрхэтэй. Үнгэрһэн сагаа анхархадаа, мүнөөдэрэй байдалһаа сэбэр, зүб байгаа гэнэ бэшэбди, ерээдүй сагтаа амгалан тэнюун ажаһуухын туладал түүхын гүн руу шэртэн харанабди.

- Урданай буряадууд Эхэ байгаалидаа ехэ гамтайгаар хандадаг байгаа гэдэг...

- Зүб даа. Заншалта малаа харахадаа, оршон тойронхи байгаалидаа гамтайгаар хандажа байгаа гэлтэй. Үбһэ хулһа ехээр бэлдэхэгүй, сагай уларилай һэлгээндэ малаа дахан нүүжэ, газар байраяа һэлгэжэ байхадань, бэлшээринүүд саг соогоо амаруулагдажа, ургамал үрэ шэмэеэ зүб үгэжэ, ургажашье үрдидэг һэн. Газар урилан һэлгэхэдээ, мал элдэб сагтаа ондо ондоо янзын тэжээл абана ха юм. Мүн газарай хүрьһэн һандаргагданагүй. Теэдшье буряад угсаатан шажан мүргэлэйнгөө заяа заршамаар газарай хүрьһэ эбдэхэгүй гэжэ оролдодог, хайша хэрэг газаршье малтажа һэндэдэггүй байгаа. Үндэһэн арадуудай хаа-хаанагүй газар хүрьһэеэ гамнажа байхадань, бэлшээринүүд дээрэхи ургамал һайн ургадаг, хүрьһэн элдэб муу үбшэндэ нэрбэгдэдэггүй һэн.

- Нүүдэл байдалтай гэхэдээ, бүхы буряадууд малаа дахажа, үбһэ ногооной һайниие бэдэрээд лэ, нүүжэ ябаа болоно гү?

- Буряадаймнай урданай сагай байдал ехэ һонин байгаа гүб даа. Зүүн болон урдахи зүгэй буряадууд малаа дахаад лэ, үргэн тала гүбээгөөр нүүжэл ябаа. Үбэр Байгалай буряадууд үбэлжөөндөө, зуһаландаа гаран ажаһуугаа гэлтэй. Олон малтай буряадууд хойто жэлынь һайн ургасатай байхын тула жэлэй дүрбэн сагта бэлшээринүүдээ һэлгэжэ ябаа.

- Буряад үүлтэрэй мал ехэ шэрхи, өөрөө өөртөө хоол олоод ажамидарха шадалтай гэлсэдэг...

- Тиимэ шэрхи амитад бүхэли жэлэй туршада хүл дорохи хоолоо шэмхэн ажамидарха шадалтай. Үргэлжэ бэлшэжэ ябаһан малай тэнхээ тамир бүхэжэдэг, элдэб үбшэндэ диилдэхэгүй, шэрхи болодог ха юм. Малшад оршон тойронхи байгаалиингаа онсо шэнжэ, ургамалнуудайнгаа шанар, малайнгаа арга боломжо тон һайн мэдэдэг байха ёһотой. Үбэлжөөндэ уһа голгүй газар шэлэхэ - мал саһаар «уһалаад» ябадаг. Харин зуһаланаа бэдэрхэдээ, гол булагуудта дүтэхэнэ, аляаһа боргооһо үсөөтэй газар шэлэдэг. Хабартаа залуу малдаа ехэ анхарал табижа, шэмэ һайтай ногоотой газар бэдэрхэ. Намартаа удаан сагта ногооной хагдардаггүй газарта барихадань, хабартаа, зундаа маряажаһан мал тэнхээгээ алдахагүй.

- Мүнөө сагта заншалта мал бариһанай хэрэггүй, бага олзотой гэлсэдэг. Энэ баримта эрдэмэй талаар хэр зүб гээшэб?

- Эдэбхитэд үндэһэн малаа үсхэбэрилхэ тухай һанамжа оруулдаг. XX зуун жэлэй эхеэр Үбэр Байгалай газар дэбисхэрээр хэдэн сая хонин, үхэр, адуун бэлшэжэл ябаа. Эдэ булта нютагай, үндэһэн үүлтэрэй байгаа бшуу. Тэдэ газарай хүрьһэндэ хоро хээгүй, тэдэниие ажаллахада, бага гарза гарадаг бэлэй. Хүдөөгэйхидтэ ехэ мүнгэ алтан байгаа бэшэ. Зүблэлтэ засагай үедэ мал ажахы оньһожоруулагдажа эхилхэдээ, нарин нооһото үүлтэрэй хонин болон һү-мяханай үүлтэрэй бодо малда гол анхарал табигдаа. Теэд энэнь гаргаша ехэтэй, олзо багатай байшоо. 1985 ондо Буряадай эрдэмтэд энэ хэрэгые саашанхи хүгжэлтэгүй, үрэ дүнгүй гэжэ гэршэлэн мэдүүлээд, байдал һайжаруулгада үндэһэн мал үсхэбэрилгэ нүлөөлхэ гээ бэлэй. Иимэ гайхамшаг үндэһэн малай үүлтэр һэргээхэ талаар ажал профессор С.Б. Помишинай ударидалга доро ябуулагдаа. Һүүлдэнь Булад Лхасаранов, И.А. Калашников, В.А. Тайшин гээд эдэбхитэд халан абаа.

Мүнөө сагта хүдөө ажахыда тон бага мүнгэн һомологдоно. Буряад Республикын Арадай Хуралда 2023 оной бюджет харагдаба. Ерэхэ жэлдэ бүхы хүдөө ажахыда 1 миллиард гаран мүнгэн шэглүүлэгдэхэ юм ха. Энэмнай бирагүйхэн лэ даа. Зарим һунгамалнуудай зүгһөө хүдөө ажахыда мүнгэ нэмэхэ тухай дурадхал оруулагдаа. Хэлсээнэй үедэ арадай һунгамалнууд бусад регионуудтай Буряадые жэшээ болгон дурдаа. Тэндэ хүдөө ажахын һалбарида дэмжэлгэ үзүүлэгдэнэ, һанда мүнгэнэй оруулалта Буряад Республикада орходоо, нилээдгүй ехэ.

Тиимэһээ гуша гаран жэлэй саана эрдэмтэдэй ябуулһан ажал шухаг удхаяа алдаагүй. Буряад Улас дотор нэн түрүүн хони, буряад үхэр, буряад морид, һарлаг үсхэбэрилэгдэхэл ёһотой.

- Хамтын асари томо ажахынуудта бэшэ, хүдөөгэй үмсын багахан ажахынуудые хүгжөөлгэдэ гол анхарал хандуулхаар бэшэ гү?

- Буряад Улас дотор 1990-ээд онуудаар малшадай буусануудта ажаһуудаг гэр бүлэнүүд, багахан һууринуудта ажаһуугшад болон хамтын ажахынуудай ажалшад хүдөөгэй фермернүүд болоо. Хамтын ажахынуудай һалан һандархада, таряашад өөһэдынгөө хубаари газар абажа, малшье тоологдон хубаагдаа гэлтэй. Фермерэй ажахы байгуулагдахадаа, нэн түрүүн багахан һуурингуудые һэргээн хүгжөөхэ зорилготой һэн. Олон жэлэй дүй дүршэл харахада, иимэ һуурингуудые хүгжөөхэ талаар манай Буряад Улас дотор имагтал заншалта мал хүгжөөхэ хэрэгтэй. Мүнөө сагта заримань хоморой зүйл болонхой.

Хүдөө ажахын яаманай мэдээгээр, һүүлэй жэлнүүдтэ Буряад ороной дэбисхэр дээрэ 238 таряашадай-малшадай, 4900 таряашадай (фермернүүдэй), 137,1 мянган үмсын гэрэй ажахы, 85 хүдөө ажахын кооператив, гушаад шахуу гэр бүлын малай фермэ байгуулагданхай. Эхилжэ байһан фермернүүдые дэмжэлгын программаар олохон ажахы 10 гаран шэглэлээр ажал эрхилжэ ябана, һүнэй үүлтэртэ мал үсхэбэрилгэ хүгжөөлгөөр бүлын фермэнүүд бии болгогдоо.

- Гэхэ зуура, хүдөө нютаг руу хүн нүүхэ дурагүй, ажалшад дуталдаһан зандаал бэшэ гү?

- Хүдөөдэ ажахы хүгжөөлгэ бага һууринуудые һэргээхэ үүргэтэй. Гэхэ зуура, тэндэхи ажаһуугшадай байдал хүшэр. Малай буусанууд һууринһаа холо, зарим ушарта 40 гаран модо зайда оршодог. Гэбэшье, фермер болоод, хүдөө нүүжэ ошохо зон биил даа. Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин тэрэ үеын профессор В.С. Потаев Хориин аймагта шэнжэлгэ хээ юм. Тиин асуултада хабаадагшадай 44,7 хубинь хүдөө буусанууд руу зөөжэ, үмсын ажахы эрхилхэ дуратай. Гэр бүлын малай фермэнүүдые дэмжэлгын программа залуушуулай дунда үндэрөөр сэгнэгдэнэ. Хүдөө ажахын мэргэжэлэй һургуули дүүргэгшэд нютагаа бусажа, фермэнүүдые барина.

Гадна Буряад Улас дотор хаа-хаанагүй хүдөө ажахын олзын хэрэг эрхилэгшэд бууса, фермэнүүдые һэргээн бодхоожол байна. “Хэдыхэн жэлэй саана манай аймагаар ябахадашни, колхозуудай үмхиржэ һандарһан малай буусанууд байдаг һэн. Мүнөө тэдэ буусануудта шэнэ эзэд бии болонхой, яндагар буусанууд һэргээгдэнхэй, нюдэ баясуулна. Тиигэжэ угай тоонто буусануудта хоёрдохи ами оруулагдана”, - гэжэ хүдөө ажахын ажалай ветеран, Бэшүүрэй аймагай засаг дарга ябаһан Виталий Калашников хэлээ.

Буряад Уласай байгаалида, сагай уларилда, ниигэмэй болон эдэй засагай талааршье эгээл таарама багахан хүдөө ажахын үйлэдбэринүүд байгуулагдан хүгжөөгдэхөөр. Багахан һуурингуудта хүдөө ажахын фермэнүүдые байгуулха шухала. Тэдэ булта гэр бүлын түхэлэй үмсын ажахынууд байха зэргэтэй. Тиигэжэл үндэһэн арадай хэр угһаа сахижа байһан заншалта ажал ябуулагдахал ёһотой.

- Һайн даа!

 

         Буда Тинхалаев хөөрэлдэбэ.