Хоморой ургамал тарина

Мартаһанаа һэргээжэ

Буряад орондо эдэ ургамалнуудые эдлүүрилдэг тон ганса ажахын хүтэлбэрилэгшэ Тамир Шагдаров Зэдын аймагай Дээдэ Тори нютагта барилгашанай ба хүдөөгэй эмшэнэй гэр бүлэдэ түрэһэн юм. 2001 ондо Алцагай дунда һургуули дүүргээд, Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин эдэй засагай һалбарида ороо һэн. 2006 ондо тэрэнээ түгэсхэжэ, «нягталан бодогшо» (бухгалтер) мэргэжэлтэй болоо. Ажалайнгаа намтар 2008 ондо «Икат» бүлгэмэй нягталан бодогшоор эхилээ. Удаань Яхад орондошье хүдэлжэ үзөө. Байгаалиин шулуунуудые болбосоруулха, барилга эрхилхэ, барилгын эд бараа үйлэдбэрилхэ талаар олзын хэрэгшье эрхилжэ туршаа һэн.   

Тамирай бага байхада, хүгшэн эжынь бага наһанайнгаа хүндэ хүшэр саг тухай хөөрэдэг һэн. Дайнай һүүлээр үлтэнэг болбосоруулгын заводто хүдэлдэг байһанаашье дурдадаг һэн. Томохон болоһон үхибүүд талаар ургамал суглуулжа тушаадаг байгаа. Тэрэнь болбосоруулагдажа, ооһор, аргамжа, мушхамал г.м. бүтээгдээд, бүхы гүрэн соогуураа тараагдадаг һэн ха.  

Тамир иимэ үйлэдбэри нээбэл, ямар гээшэб гэжэ бодоод, СССР-эй үеын ном һудар, сонин сэдхүүлнүүдые иража шудалаа, мүнөө үеын технологинуудые, оньһон түхеэрэлгэнүүдые шэнжэлжэ үзөө. Тиигэжэ 2020 ондо фермерскэ ажахы бүридхэжэ, Оёор нютагта бааза худалдажа абаа, газар хүлһэлөө. Удаань шэнэ үеын техникэтэй болоод, ажалаа ябуулжа эхилээ. Түрүүшын хоёр жэлдэ имагтал газараа эдлүүрилээ: хахалһанайнгаа һүүлээр зүб мүрөөр үтэгжүүлхэ, болбосоруулха ёһотой байгаа бшуу.    

2022 ондо Зэдын аймагта 400 шахуу гектар талмай дээрэ тоһото ургамалнууд: рапс, үлтэнэг таригдаа.

Техническэ үлтэнэг бүхы дэлхэй дээрэ ехэ эрилтэтэй болоод байна. Тэрэнэй хэрэглэмжэ улам үргэн болоһоор.

Бодомжотойгоор ажаллабал, байгаалида харша нүлөө үзүүлхэгүй үйлэдбэриин үндэһэн боложо үгэхөөр: үлтэнэгөөр хуйха материал бүтээхэ арга боломжо бии. Тэрээгээрнь нэгэ удаа хэрэглэгдэхэ амһарта ба туламуудые хэжэ болоно.

Наймаалха арга бэдэрнэ

Ажахыдаа дүшөөд хүниие ажаллуулжа, салин түлэжэ байһан фермерэй саашанхи түсэбүүд олон. Ургамалаа хүсэд болбосоруулһанай удаа наймаалха газарнуудые тодорхойлхо талаар ажал ябуулха хэрэгтэй.

-Мүнөө ехэнхидээ Монгол, Урда Солонгос, Хитад гүрэнүүдтэй холбоо барижа, ажаллажа байнабди. Хүнэй нюур шарай, арһа сэбэр болгодог бодосуудые хэдэг эмхинүүдтэ манай үйлэдбэрилһэн тоһон эрилтэтэй байна. Түрүүшын алхамуудаа хээд байхадаа, саашанхи харгымнай үргэн гэжэ ойлгожо байнабди, - иигэжэ хоморой ургамал тарижа, үйлэдбэрилжэ байһан Тамир Шагдаров хөөрэнэ.

Ургамал тарижа ургуулхын тула һайн үрэһэн хэрэгтэй. Хүдөө үйлэдбэрилэгшэ үлтэнэг, рапсын һайн шанартай үрэһэнүүдые гүрэнэйнгөө баруун талада оршодог можо нютагуудһаа асарна. Хүршэ Эрхүү можодо рапс яһала ургуулдаг һэн тула тэндэһээ үрэһэн мүн лэ асарагдана. Тус ургамалнуудые Ивановска, Курска можонуудта болон Мордва Уласта таридаг, мүн үйлэдбэрилдэг юм. Зэдэ нютагай хүдөө эрхилэгшэ Тамир Шагдаров тэрэ нютагуудаар ябажа, түрүү ажахынуудай ажалтай танилсажа, дүршэлыень халан абаһан байна. Шэниисэ, обёос, хара талха ургуулһанһаа өөрэгүй юм даа.

-Орооһо тарихадаа, газараа яажа эдлүүрилдэгбибди, тон тиимээр  ажалланабди. Газараа һайнаар хахалха, үтэгжүүлхэ хэрэгтэй. Намартаа комбайнаар хуряанабди, - гэжэ Тамир Васильевич ажалайнгаа онсотой танилсуулна.

Илгаань ямар бэ?

Буряадтамнай хорото бодостой үлтэнэг ехэ һайнаар ургадагынь мэдээжэ. Жэл бүри тэрээнтэй тэмсэхэ ажал ябуулагдадаг. Хүнэй ухаан бодол балартуулха бодостой үлтэнэгтэ орходоо, техническэ конопля тад ондоо.

-Хээрэ талада ургадаг конопля гээшэмнай хорото бодостой ха юм. Харин бидэнэй таридаг үлтэнэгтэ тиимэ юумэн байхагүй. Ургамалайнгаа сэсэглэжэ байха үедэ эндэ тэндэһээнь түүжэ, тусхай газарта абаашажа, шэнжэлгэдэ тушаадагбди. Ургуулһан үлтэнэгнай ябан ошон, хорото бодостой коноплянуудые хашан гаргаха аргатай гэжэ эрдэмтэд хэлэнэ.

Үйлэдбэри

Хүн зониие аргалха, нюур шарай сэбэр һайхан болгохо аргатай, мүн байгаалида харша нүлөөгүй эд хэрэгсэлнүүдые бүтээхэ үлтэнэг ногооной үйлэдбэри эхин шатадаа ябана. Шэмэ шүүһыень, тоһыень даража абаха хэрэгсэлнүүд хэрэгтэй ааб даа. Энэ талаар мүн лэ яһала ажал хэгдэнэ.

-Үлтэнэгэйнгөө үрэһэ буйлуулха хэрэгсэлнүүдые Новосибирск хотоһоо асаржа тодхохо хүдэлмэри ябуулнабди. Мүнөө бидэ багахан хэрэгсэлээр шэмэ шүүһыень гарганабди. Тэрэнэй хажуугаар аргамжа, бүд бүтээхэдээ, һэбэрдэһэ (волокно) хэхэ түхеэрэлгэ Мордва Уласһаа асарха тухай хэлсэнэбди, - гэжэ Тамир Шагдаров нэмэнэ.

Урдань иимэ үйлэдбэри яһала хүгжэнгишье һаа, мартагдаһан байба ха юм. Урданай юумэ дахин һэргээжэ, мүнөө үеын байдалда тааруулжа байгаа хүдөө ажалшадай урда хүдэлмэри амаргүй ехэ даа. Үлтэнэг ногоо ургуулхада, яһала үрэ дүнтэй байна гэхээр. Үйлэдбэриин хэдэн шата гаража ерэһэн үлэгдэлнүүдыньшье миин хаягданагүй. Шахагдаһанай һүүлээрхи шэмэгүй үлэгдэл гахайнууд амтархан байжа эдидэг юм байна. Үлтэнэгэй, рапсын үлэгдэлнүүд шанартай хоол болоно.

Хүдөө ажалшад һонирхоно

Хорото бодосгүй үлтэнэг, рапс ургуулжа эхилһэн Тамир Шагдаровай дүршэл һайшаагдажа, Буряадаймнай хүдөө ажалшад баһал иимэ ажал эрхилхэ түсэб урдаа табина. Зэдэ нютагай хүбүүнэй ажалтайнь Захааминай, Хурамхаанай хүбүүд танилсана. Хүдөө ажахын энэ шэглэл урагшатай ябабалнь, бүхы Буряадтаа нэбтэрүүлэгдэжэшье магадгүй даа.